Ελληνικός Ποιμενικός - Χρώματα και αρώματα παράδοσης

Του Κώστα Βασιλείου

Σε παλαιότερο άρθρο που παρουσιάσαμε στην εφημερίδα μας (τεύχος 25), αναλύθηκαν οι χρωματισμοί του Ελληνικού Ποιμενικού με τη χρήση της επίσημης επιστημονικής ορολογίας (Χρ. Δρίβας) εδώ. Η ορολογία των χρωματισμών, κατανοητή από τους εξοικειωμένους με τη θεωρία που αφορά τη μορφολογία και τη βιολογία του σκύλου, είναι λιτοί στη χρήση τους και βοηθούν στην ηλεκτρονική καταγραφή των στοιχείων των σκύλων μας στο γενεαλόγιο.

Εν τούτοις στη καθομιλουμένη και ιδιαίτερα στη γλώσσα των κτηνοτρόφων χρησιμοποιείται μια άλλη ορολογία κατά παράδοση, διαδεδομένη από στόμα σε στόμα. Για τους κτηνοτρόφους και τους λοιπούς φίλους που συνήθισαν να περιγράφουν τους χρωματισμούς με αυτή τη λαϊκή γλώσσα, η επίσημη ορολογία φαίνεται δυσνόητη. Παράδειγμα αποτελεί ο χρωματισμός «ποικιλόχρωμος», ο οποίος είναι συνδυασμός δύο χρωματισμών με βάση τον λευκό και ποικιλία άλλων χρωματισμών με μορφή διάσπαρτων κηλίδων μικρών ή μεγάλων, πολλών ή ελάχιστων στο σώμα του σκύλου. Κατά την επίσημη επιστημονική ορολογία η περιγραφή αυτού του χρωματισμού προτάσσει το ποικίλο χρώμα π.χ. μαύρο, φαιό, καστανόφαιο και ακολουθεί η λέξη ποικιλόχρωμος που υποδηλώνει το λευκό σαν βασικό χρώμα και την κατανομή του πρώτου χρωματισμού υπό μορφή διάσπαρτων κηλίδων. Όταν δεν έχουμε έγχρωμες κηλίδες στο σώμα δεν μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη ποικιλόχρωμος. Όταν κυριαρχεί στην κάλυψη του σώματος ο ένας χρωματισμός (πλην του λευκού) ο χρωματισμός χαρακτηρίζεται με την περιγραφή του χρωματισμού αυτού κατά πρώτον και ακολουθεί η αναφορά στο δεύτερο χρώμα που είναι το λευκό σε μικρότερο ποσοστό και όχι υπό μορφή κηλίδων. Όπως π.χ. μαύρος με λευκό τράχηλο, στήθος, κοιλιά και άκρο της ουράς.

Για τη λαϊκή γλώσσα, η απόδοση του ποικιλόχρωμου χρωματισμού γίνεται με τη χρήση της λέξης «παρδαλός» και όχι μόνον, όπως φαίνεται παρακάτω.

Αφορμή για να γραφεί αυτό το άρθρο μου έδωσε αφενός η εύστοχη παρατήρηση της κας Βούλας Παπουτσάνη για τη διαφορά ανάμεσα στην επίσημη ορολογία χρωμάτων και σ’ αυτή που είναι κοινά αντιληπτή, αφ’ ετέρου η ανάγνωση ενός βιβλίου του λαογράφου συγγραφέα μας Χρήστου Χρηστοβασίλη (1861-1937) με τίτλο «Διηγήματα της στάνης». Ο Χρ. Χριστοβασίλης, Σουλιώτης στη καταγωγή, περιγράφει μια βουκολική ζωή, πολύτιμο «υλικό» για τη γνώση της παράδοσής μας και μεταφέρει την ατμόσφαιρα μιας εποχής. Παράλληλα μας πληροφορεί για ένα πλούτο γλωσσικών ιδιωμάτων που χρησιμοποιούσαν οι κτηνοτρόφοι της εποχής του και γενικά οι άνθρωποι της υπαίθρου. Αυτός ο τρόπος έκφρασης χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα από τους βουνίσιους της Πίνδου. Στο επεξηγηματικό γλωσσάρι του βιβλίου του, αναλύει αυτά τα γλωσσικά ιδιώματα της Ηπειρώτικης αλλά και Βλάχικης ντοπιολαλιάς, περιλαμβάνοντας σε πολλές περιπτώσεις ονομασίες χρωματισμών των ζώων που χρησιμοποιούσαν οι κτηνοτρόφοι της εποχής. Πολλοί απ’ αυτούς τους χρωματισμούς είναι κοινοί στα πρόβατα, τα γίδια και τους σκύλους και μας μεταφέρουν σε μια ιδιότυπη ορολογία χρωματικών συνδυασμών.

Το ωραίο της υπόθεσης είναι ότι οι συνήθως μονολεκτικοί αυτοί παραδοσιακοί χαρακτηρισμοί, εάν τους μάθεις, δίνουν με τη μια τους λέξη, ικανοποιητική περιγραφή του χρωματισμού, εκεί που εν προκειμένω, θα αναγκαζόσουν να χρησιμοποιήσεις δυσνόητους και περίπλοκους χαρακτηρισμούς.

Συνδρομή για πληρέστερη παρουσίαση των παραδοσιακών χρωματισμών των σκύλων, αλλά και ονομασιών που αφορούν τις ιδιαιτερότητες του φαινοτύπου τους, τις ιδιότητές τους, το χαρακτήρα τους, τους θρύλους και τους μύθους που τους ακολουθούν, ζήτησα από τον παλαιό μας γνώριμο στη «Φωνή του Ελληνικού Ποιμενικού», λαογράφο συγγραφέα μας κο Νίκο Καρατζένη και από το μέλος του Ο.Φ.Ε.Π., μελετητή και ερευνητή της φυλής του Ε.Π. με πλούσιο αρθρογραφικό έργο γύρω από το αντικείμενο αυτό, τον κο Βαγγέλη Μπαντελά. Η συμβολή του κειμένου του Νίκου Καρατζένη γύρω από τα ονόματα των Ε.Π. σκύλων ήταν καθοριστική για την αρτιότητα του άρθρου αυτού. Ο πλούτος των ονομάτων, η επιμελημένη συλλογή και ταξινόμησή τους, η απόλυτα κατανοητή επεξήγησή τους, που δείχνουν (όπως και είναι) άνθρωπο που βίωσε όλα αυτά πριν τα γράψει, μαζί με την επιστημονική σπουδή της Ελληνικής γλώσσας, δίνουν στο συγκεκριμένο άρθρο του «ονόματα ποιμενικών» την αξία ενός μικρού «λαογραφικού θησαυρού». Ευχαριστώ το Νίκο Καρατζένη που μου επέτρεψε να χρησιμοποιήσω το κείμενό του αυτό για τη γραφή του άρθρου μου. Επίσης η συμβολή του Βαγγέλη Μπαντελά συμπλήρωσε πολλά «κενά» και έδωσε μια νότα «φρέσκιας» παρατηρητικότητας σ’ ένα χώρο που πραγματικά όταν ξεκίνησα να τον περιγράφω δεν ήξερα ότι έχει τόσο βάθος. Από καρδιάς τον ευχαριστώ και αυτόν.
Ας έλθουμε όμως ξανά στο θέμα μας, περιγράφοντας τους παραδοσιακούς ποιμενικούς χαρακτηρισμούς όχι μόνο των χρωματισμών, έτσι όπως προέκυψε μετά τη συμβολή των δύο προαναφερθέντων φίλων, αλλά και όλων των επί μέρους χαρακτηρισμών που αφορούν τη σχέση των κτηνοτρόφων με τα ζώα τους.

Πριν προχωρήσω στη περιγραφή των ονομάτων πρέπει να σας κάνω γνωστό, ότι οι παραδοσιακοί χρωματικοί συνδυασμοί, δεν αποδίδουν επί μέρους αποχρώσεις  όπως εμείς σήμερα τους προσδιορίζουμε σαν στοιχείο ατομικής αναγνώρισης εκάστου σκύλου, αλλά χαρακτηρίζουν ένα χρωματισμό «χονδρικά» προφανώς γιατί το ενδιαφέρον τους, είναι να γίνεται αντιληπτό για ποιο ζώο ή ζώα γίνετε λόγος με «χονδρές» διαφορές. Συμπληρωματικά θέλω να σας επισημάνω ύστερα από διαπίστωση του Βαγγέλη Μπαντελά ότι τουλάχιστον τρεις χρωματισμοί όπως «Μπάλιο», «Λιάρο» και «Κάλεσο», εάν δεν συνοδεύονται από διευκρινιστικό άλλο χρώμα π.χ. καφέ-κάλεσο, λιάρο-γκέσο κ.λ.π. αφορούν συνδυασμούς του άσπρου με το μαύρο χρώμα, που σημαίνει ότι ορισμένες ονομασίες περιγράφουν τα σημεία του δεύτερου χρώματος μέσα στο κυρίαρχο χρώμα και όχι πάντοτε αυτό καθ’ εαυτό το χρώμα. 

Έχουμε λοιπόν:

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ ΜΑΥΡΟΥ ΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΥ

Μπασιούρης (ρικο): Μαύρο με λευκά σημάδια στο στήθος, στο λαιμό, το επιρίνιο και τα άκρα.

Καραμάνης(νικο): Μαύρο κατά μια εκδοχή και λευκό στο κορμό με μεγάλα μαύρα σημάδια στις παρειές (μάγουλα) και μερικές φορές στα αυτιά και στα πόδια κατά μια άλλη εκδοχή.

Αράπης ή Αραπάκης: Μαύρο

Γκάϊα για θηλυκό: Μαύρη σκύλα

Κοράκης : Μαύρο

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ ΛΕΥΚΟΥ ΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΥ

Μπέλλο, Μπέλλος, Μπελλίνης, Μπέλλα : Κατάλευκο

Νιάο: Κατάλευκο. Αφορά συνήθως θηλυκές και στη βλάχικη ντοπιολαλιά σημαίνει χιόνι.

Χιόνο, χιόνα: Κατάλευκο.

Φλώρο: Υπόλευκο ή λευκό με μαύρα στίγματα στο ρύγχος ή και στα πόδια.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ ΣΥΝΔΙΑΣΜΩΝ ΧΡΩΜΑΤΙΣΜΩΝ

Κάλεσο, Κάλεσος, Κάλεσα: Λευκό με συμμετρικές μαύρες κηλίδες, κυρίως γύρω από τα μάτια. Καραμπάσης: το ίδιο με το κάλεσο.

Καλεσάκης: Υποδεέστερος του Κάλεσου σε σωματική διάπλαση.

Ματούλης, Ματούλα: Το ίδιο με το Κάλεσο.

Μαυρομάτης: Το ίδιο με το Κάλεσο, αλλά με μεγαλύτερες κηλίδες ή με το ένα μάτι μαύρο.

Ματούτσικο: Λευκό με το ένα μάτι μαύρο.

Μπάλιο, Μπάλιος, Μπάλια, Μπαλίκας, ή Μπαλιούκας: Ο χρωματισμός αυτός έχει κατά περιοχές διαφορετική ερμηνεία. Στη περιοχή της Ηπείρου «Μπάλιο σκύλο» λένε τους λευκούς στικτούς (πιτσιλωτούς) σκύλους που δημιουργούν μια γκρίζα απόχρωση (κυανομιγής). Σε άλλες περιοχές εννοούν ένα από τους πιο κλασσικούς χρωματικούς συνδυασμούς των Ε.Π. Δηλαδή λευκό γύρω από το λαιμό (γιορντάνι), λευκό στήθος, κοιλιά, ακρόποδα και λευκό στοιχείο στην ουρά.

Λιάρο, Λιάρος, Λιάρα: Λευκό με μαύρες κηλίδες στο κορμό. Το λιάρο ξεκίνησε σαν έκφραση του λεκιασμένου, βρώμικου λευκού (Λερό, λιάρο, βρώμικο) προσδιορίζοντας στη συνέχεια το δίχρωμο (λευκό-μαύρο, λευκό-καφέ κ.λ.π.).

Παρδάλης, Παρδαλή, Παρδάλω: Το ίδιο με το Λιάρο, χωρίς ν’ αποκλείουμε κηλίδες και στίγματα, καστανού ή φαιού ή με ραβδώσεις χρώματος).

Τραχήλης: Μαύρο με άσπρο στο τράχηλο ή και στο λαιμό γενικώτερα.

Γιορντάνης: Το ίδιο με τον τραχήλη ή κατ’ άλλους Μπάλιο στη κατανομή των χρωμάτων, αλλά καστανόφαιο μαύρο (Μούργκο) ως προς τις αποχρώσεις.

Λύκας: Ο σκύλος που έχει το χρωματισμό του λύκου (γκρίζο ή καψαλό).   

Μούργκο, Μουργκό, Μουργκιά, Μουργκούσω: Κυρίως καστανόφαιος χρωματισμός, πολλές φορές συνδυασμένο με μαύρες ρίγες (ραβδωτό τιγρέ), μαύρες ανταύγειες ή σκούρα προς το μαύρο ράχη, αλλά και υπόξανθο ή φαιό.

Μουτζούρης ή Μουρτζιάπης: Σκύλος με γκριζωπό χρώμα και μαύρα στίγματα στο ρύγχος.

Γκιόσο ή Γκέσο, Γκέσα, Γκεσούλης, Γκεσούλω: Μαύρο ή μαυροκάστανο χρώμα με ανοιχτόχρωμα (υπόλευκα, ανοιχτά, φαιά, ανοιχτά καφέ, φαιοκίτρινα ή πυρόξανθα) κυρίως υπερόφρυα τόξα (φρύδια) παρειές (μάγουλα) ακρόποδα, σπανιότερα δε στήθος και κοιλιά.

Ζέπης: Το ίδιο με το Γκέσος, αλλά προφέρετε από αλβανόφωνους.

Κανέλλης, Κανέλλος, Κανέλλω: Σκύλοι με το χρώμα της κανέλλας. Η μονοχρωμία του καστανού χρωματισμού και των αποχρώσεών του, δεν χαρακτηρίζουν Ελληνικό Ποιμενικό σκύλο, γιατί ο χρωματισμός αυτός δεν είναι αποδεκτός από το πρότυπο της φυλής. Θα μπορούσαμε ν’ αποδεχθούμε τον χρωματισμό αυτό σε συνδυασμό με το λευκό χρωματισμό.

Λάπας: Χρωματικός προσδιορισμός κοκκινωπού σκύλου. Οι Σαρακατσαναίοι χρησιμοποιούν το όνομα Λιάπης και οι Βλαχόφωνοι Λιαπίκης. Δεν γνωρίζω αν οι ονομασίες αυτές έχουν σχέση με το κοκκινωπό χρώμα, πάντως από το Νίκο Καρατζένη, αναφέρονται σαν κριτήρια σκληρού και ανυποχώρητου σκύλου.

Κοκκίνης: Αφορά επίσης τον ίδιο κοκκινωπό χρωματισμό.

Καψάλης: Προσδιορίζει επίσης κοκκινωπό σκύλο, αλλά και σκύλο που έχει χρώμα τριχώματος σταρένιο (υπόξανθο), ξανθόφαιο, πυρόξανθο, ή πύρινο.

Μπάλιο-Γκέσο: Ο κλασσικός μαύρος χρωματισμός και κατανομή χρωμάτων του Μπάλιου, αλλά με ανοιχτόχρωμα φρύδια και μάγουλα.

Λιάρο-γκέσο: Ασπρόμαυρο με ανοιχτόχρωμα φρύδια και μάγουλα.

Καφέ-Κάλεσο: Λευκό με καφέ κηλίδες γύρω από τα μάτια.

Καφέ-Λιάρο: Λευκό με καφέ κηλίδες στο σώμα.

Όπως προανέφερα, οι χαρακτηρισμοί των κτηνοτρόφων για τους σκύλους τους δεν σταματούν μόνο στους χρωματισμούς. Κρίνω λοιπόν σκόπιμο μιας και ο Νίκος Καρατζένης μας έδωσε αυτό το πλούτο ονομασιών που αφορούν το φαινότυπο, τις ιδιότητες και το χαρακτήρα τους, τους μύθους και τους θρύλους τόσο του Ε.Π. όσο και λαϊκών ηρώων κάποιας εποχής, να σας τους παρουσιάσω. 
Απολαύστε τους:
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ ΦΑΙΝΟΤΥΠΙΚΩΝ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΩΝ

Μπιρμπίλης: Με πολλές μπιρμπίλες (προγούλια).

Πατούνης ή Πατούνας: Με χοντρά και στιβαρά πέλματα.

Ζάρκο ή Ζάρκος ή Προζιούτο: Κοντότριχο. Ζαρκούλα είναι η κοντότριχη σκύλα ή η σκύλα που δαγκώνει την κάπα του βοσκού από τη κατσούλα (Ζαρκούλα στα βλάχικα σημαίνει κατσούλα).

Φουντούκης, Φουντωτός, Μαλλάτος: Μακρύτριχος σκύλος.

Βέσιος: Κατά τους βλαχόφωνους, σκύλος με μεγάλα αυτιά.

Ούρσος ή Ούρσα:  Γεροδεμένος και μεγαλόσωμος (Ούρσα κατά τους βλαχόφωνους είναι η Αρκούδα).

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΚΑΙ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ

Ρουμάνης, Ρωμαίος, Τούρκα: Σκύλοι αντοχής και άγριοι.

Σουλτάνα, Μόρφω: Όμορφη θηλυκιά.

Γκεμάλης: Από τον Κεμάλ Ατατούρκ, δηλώνει αγριάδα, πονηριά και ευστροφία.

Λιάπης, Λιαπίτης, Αρβανίτης: Δηλώνει σκληρότητα και ανυποχωρητικότητα.

Αηδόνω: Θελκτικό γαύγισμα.

Αντάρας: Άγριος, επιθετικός.

Γκούλης: Χαδιάρης, παιχνιδιάρης.

Ζαβούρης: Ξεροκέφαλος.

Καλύβας: Ο σκύλος που παραμένει στη καλύβα ή στη στάνη.

Καραούλης ή Καραούλα: Ο σκύλος που πιάνει «καραούλι» δηλαδή εποπτικό σημείο, ώστε να φυλάει το κοπάδι.

Λιόντας: Ψυχωμένος και μεγαλόσωμος σκύλος.

Τζιομπάνος: Ο κυρίαρχος σκύλος που πρωτοστατεί και νοιάζεται το κοπάδι.

Κελεπούρης: Ο τυχαία εμφανιζόμενος σκύλος.

Κλαφούνης: Ο κλαψιάρης.

Φουρτούνας: Ο σκύλος που προκαλεί πανικό στον αντίπαλο.

Χαρόνι ή Χαρόνης: Σκύλος που ο φαινότυπός του και ο συνδυασμός των χρωμάτων του είναι αποκρουστικός, θυμίζουν δηλαδή το χάρο. Οι θρύλοι των παλιών Ληστάρχων που έδρασαν στα βουνά, εξακολουθούν να γοητεύουν ακόμη τους σύγχρονους κτηνοτρόφους, έτσι μετά το ποιο διαδεδομένο όνομα Λήσταρχου που είναι το «Νταβέλης», ακολουθούν τα ονόματα των Γκαντάρα, Καταραχιά, Γιαγκούλα, Ρέντζιο, Τρομάρα κ.ο.κ. 

Επίσης πολλά ονόματα προέρχονται από μύθους ή κλασσικά λαϊκά μυθιστορήματα όπως: Γενοβέφα, Γκόλφω, Καρασούλα (που μπορεί να έχει σχέση και με το μαύρο χρώμα), Μέλπω ή Μπιρμπίλω.
Όπως ίσως γνωρίζετε από προηγούμενα άρθρα μου, η σχέση μου με τον Ε.Π. δεν είναι βιωματική αλλά επίκτητη. Ως εκ τούτου η προσπάθειά μου βασίστηκε στις αιτίες και τη συμβολή των φίλων που προανέφερα και μπορεί να παρουσιάζει κενά ή αναντιστοιχίες. Θα παρακαλούσα λοιπόν να μη κλείσει το άρθρο αυτό, αλλά ο καθένας από τους αναγνώστες της εφημερίδας μας που έχει να προσθέσει ή να αλλάξει κάτι, να μας γράψει και έτσι να εμπλουτίσουμε ακόμη περισσότερο τις τόσο θυμόσοφες στη πλειονότητά τους παραδοσιακές ονομασίες, γύρω από τους Ελληνικούς Ποιμενικούς σκύλους μας.

 

Και για όσους καταλαβαίνουν,…. Ώρα Μπούνε ωρέ Φράτς

Πηγή: Όμιλος Φίλων Ελληνικού Ποιμενικού