Βλάχοι (Αρμάνοι) και Σαρακατσάνοι

Ριμένοι (Ακαρνανίας)

Οι Αρμάνοι θεωρούσαν πάντα τους Σαρακατσάνους διαφορετική ομάδα και δεν θέλανε επιμειξίες μαζί τους και το ίδιο συνέβαινε και με τους Σαρακατσάνους, οι οποίοι πρεσβεύουν ότι δεν θέλουν να συντάσσονται με του ανθρώπους που δεν διατήρησαν την ελληνική γλώσσα όπως αυτοί. Οι Σαρακατσάνοι δεν αποδέχονται τον όρο "Βλάχοι" και θεωρούν ανιστόρητους αυτούς που τους ομαδοποιούν όλους μαζί. Αυτό που ίσως δεν γνωρίζουν οι Σαρακατσάνοι είναι ότι (εκτός από λίγες εξαιρέσεις όπως είναι οι Μετσοβίτες και οι Μογλενίτες) ούτε οι Αρμάνοι της Ελλάδας αυτοπροσδιορίζονται έτσι στη γλώσσα τους παρότι η επικρατέστερη ετυμολογία της λέξης «Βλάχος» κλίνει στο «λατινόφωνος υπήκοος», ονομασία που δόθηκε όμως από ξένους εισβολείς στα βόρεια σύνορα της Ελλάδας. Σύγχυση παρατηρείται και στην ερμηνεία ιστορικών κειμένων πχ όταν η βυζαντινή Γραμματεία μιλάει για Βλάχους δεν αποσαφηνίζει ποιους ακριβώς λατινόφωνους εννοεί όταν τα απομεινάρια από τον εκλατινισμό απλωνόταν σε όλη τη βαλκανική χερσόνησο. Η Άννα Κομνηνή τον 12ο αιώνα αναφέρει στο έργο της “Αλεξιάς” ότι “οπόσοι τον νομάδα βίον είλοντο, βλάχους τούτους καλεί η κοινή διάλεκτος”. Ο Βενιαμίν εκ Τουδέλλης, ισπανός ραβίνος του 12ου αιώνα υποψιάζεται πως τουλάχιστον οι ληστές Βλάχοι της Θεσσαλίας είχαν εβραϊκή καταγωγή γιατί ενώ λήστευαν τους Εβραίους, τους αποκαλούσαν αδέλφια και δεν τους σκότωναν όπως τους Ελληνες. Στους μεταγενέστερους χρόνους η σύγχυση επεκτείνεται ακόμα περισσότερο καθώς πχ στην Ακαρνανία τον οπλαρχηγό Τσιόγκα που αναφέρονταν ως Αρχηγός των Βλάχων τον διεκδικούν τόσο οι Σαρακατσάνοι του Βάλτου της Αιτωλοακαρνανίας αλλά και και οι Ριμένοι της Ακαρνανίας (Αρμανικός πληθυσμός).

Σαρακατσάνικη ποδιά

Επομένως αναρωτιέται κανείς υπάρχει άραγε κάτι που ενώνει αυτές τις δύο κοινωνικές ομάδες που πολλές φορές ξεχειμαδιάζανε σε γειτονικές περιοχές; Και όταν το αγαπημένο άσμα των δύο ομάδων αναφέρει "στην κεντημένη σου ποδιά μωρ΄βλάχα" ποια βλάχα εννοεί;

Τι τους ενώνει

1) Η δομή της κοινωνίας τους σε τσελιγκάτα με το αρχιτσέλιγκα αρχηγό και με καθαρά πατριαρχικό χαρακτήρα, παρότι η γυναίκα έχει ένα πολύ δύσκολο ρόλο στον σκληροτράχηλο τρόπο ζωής τους

2) Η επί αιώνες αυστηρή νομαδοκτηνοτροφική ζωή με τη δομή των τσελιγκάτων παρότι πολλοί αρωμανικοί πληθυσμοί μεταγενέστερα ακολούθησαν αστικό τρόπο διαβίωσης

3) Η σχέση τους με την γεωγραφική της οροσειράς της Πίνδου καταγεγραμμένη στα τραγούδια και στους θρύλους τους

4) Κοινά ήθη και έθιμα που δεν συναντώνται σε άλλους πληθυσμούς των Βαλκανίων ή της Ελλάδας και όπου συναντώνται θεωρείται ότι μεταφέρθηκε από αυτούς πχ το Φλάμπουρο στο γάμο, η δερματοστηξία τα προζύμια, κ.α

Ποδιά Ριμένας (Ακαρνανία)

5) Λέξεις που είναι συνδεδεμένες με την ιδιαίτερες ασχολίες τους και οι περισσότερες με αρχαιοελληνική προέλευση οι οποίες συναντώνται μόνο στη γλώσσα τους. Παραδείγματα τέτοιων κοινών λέξεων είναι βάτρα για το τζάκι, Κοίτας όνομα για το Χρήστος, κατσούλα ή κιτσούλα για την κωνική σκεπή ή σκούφο, σάρικα μάλλινη ψιλή φλοκάτη μπάλιος για το παρδαλό άλογο, κόρμπα ή γκόρμπα για το μαύρο και το κοράκι, σαρμενίτσα για την κούνια, ζωστήρα ή ζωστάρι για τη ζώνη λιτάρ ή λιτάρι για το λεπτό σκοινί, λιμάζω και λιμόσου για το πεινάω και τον πεινασμένο νήλα για τη συμφορά πύρα για τη ζέστη και την πυρά τάτα ή τάτι για τον πατέρα (Βλ περισσότερα στο βιβλίο το Γ Έξαρχου, "Σαρακατσάνοι" και για την αρχαιοελληνική προέλευση το βιβλίο το Δ. Στεργίου "Μυκηναϊκές, ομηρικές βυζαντινές και νεοελληνικές ρίζες στο βλάχικο λόγο").

6) Η έντονη χριστιανική πίστη και θρησκευτικότητα πχ η παρουσία του Σταυρού αισθητή σε όλους τους χώρους, στα ρούχα, στα τραγούδια και αλλού

7) Και οι δύο διεκδικούν λέξεις με αρχαιοελληνική καταγωγή, που χρησιμοποιούνται μόνο από την ομάδα τους, αλλά στους αρωμανική αυτό είναι πιο εμφανές π.χ. το ραβδί του βοσκού στην αρωμανική λέγεται κηρύκο και θεωρείται ότι προέρχεται από το αρχαίο κηρύκειο ενώ οι Σαρακατσάνοι μελετητές την αναφέρουν ως κλίτσα που προέρχεται από το κατσουλίτσα και αυτό από το κατσούλα και αυτό με τη σειρά του από την ομηρική λέξη κασις που σημαίνει ενώνω, αδελφώνω επειδή η κλίτσα ενώνεται σε κωνική μορφή στην άκρη (Βασίλης Μόλαρης, λαογράφος). Φυσικά η ελληνική γλώσσα των Σαρακατσάνων περιέχει πολλές ελληνικές λέξεις με αρχαιοελληνική προέλευση αλλά είναι οι ίδιες της νεοελληνικής γλώσσας που μιλιέται σε όλη την Ελλάδα με ιδιαίτερη προφορά (Γ. Έξαρχος, 2005).

8) Χαρακτηριστικό είναι ότι στην πλούσια παράδοση τόσο των Αρμάνων όσο και των Σαρακατσάνων, στα τραγούδια και στους θρύλους τους, δεν αναφέρεται πουθενά καμιά χαμένη πατρίδα ούτε χαμένα αδέλφια (εκτός ίσως από τους Σαρακατσάνους της Βουλγαρίας) αλλά αναφέρονται γεωγραφικά σε διάφορα μέρη της ηπειρωτικής Ελλάδας.

9) Η διατήρηση για πολλούς αιώνες της ενδογαμίας (ιδιαίτερα σε ομαδοποιημένα χωριά) με αποτέλεσμα κάποιο Αρωμανικοί και κάποιοι Σαρακατσάνικοι πληθυσμοί να αποτελούνται ακόμα από μια σχετική ομοιογένεια.

10) Η χαρακτηριστική κυκλική καλύβα των Σαρακατσάνων δεν είναι άγνωστη στους Ριμένους της Ακαρνανίας καθώς και αυτοί τη κατασκεύαζαν από ότι μαρτυρείται από τους γεροντότερους.

Τι τους χωρίζει

Η ενδυμασία, τα έθιμα, οι παραδόσεις δεν φαίνεται να είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά για τη διαφοροποίησή τους καθώς ακόμα και ανάμεσα στους ίδιους Αρωμανικούς πληθυσμούς βρίσκουμε πολλές διαφορές. Οι Σαρακατσάνοι επίσης θεωρούν σύμφωνα και με τη μελέτη του Πάτρικ Λη Φέρμορ στο βιβλίο του «Ρούμελη: Οδοιπορικό στη Βόρεια Ελλάδα» ότι «Αντίθετα από τους μισο-νομάδες της Ελλάδας- τους Κουτσόβλαχους και τους Καραγκούνιδες, που έχουν όλοι ορεινά χωριά από όπου αποδημούν και όπου ξαναγυρίζουν, αφού ταξιδέψουν τον μισό χρόνο για να βρουν βοσκές- οι Σαρακατσάνοι δεν έχουν δικό τους τίποτα πιο μόνιμο παρά τούτες τις κατοικίες από λυγαριά και βούρλο (σ.σ. οι καλύβες). Όλοι τους όμως λογαριάζουν για πατρίδα τους κάποια ράχη, κάποια στάνη ή κάποια οροσειρά, όπου έχουν βοσκήσει τα πρόβατά τους, αιώνες τώρα, κάθε καλοκαίρι». Αυτή όμως είναι μια περιγραφή του περασμένου αιώνα παραβλέποντας το γεγονός ότι η εμφάνιση των δύο ομάδων έγινε χιλιάδες χρόνια πριν και δεν γνωρίζουμε εάν και πότε κάποιοι Αρμάνοι Βλάχοι εγκατέλειψαν το νομαδοκτηνοτροφικό τρόπο ζωής.

Το κύριο επομένως γνώρισμα που φαίνεται να τους χωρίζει και να τους χαρακτηρίζει είναι η γλώσσα και η χρήση της. Οι Αρμάνοι χρησιμοποιούσαν την γλώσσα που είναι μίγμα μιας δημώδους λατινικής με πολλές αρχαιοελληνικές λέξεις ενώ οι Σαρακατσάνοι χρησιμοποιούν ελληνική γλώσσα με ιδιαίτερη όμως προφορά. Φαίνεται δηλαδή ότι οι Σαρακατσάνοι δεν ήρθαν σε επαφή με τις λεγεώνες των Ρωμαίων και γενικότερα με τη ρωμαϊκή κουλτούρα. Αυτό οφείλεται όμως σε επιλογή τους ή στο γεγονός ότι η γεωγραφική κατανομή τους την περίοδο της εκλατίνησης ήταν διαφορετική από τις περιοχές με έντονες ρωμαϊκή παρουσία όπως ήταν η Εγνατία Οδός;

Η Εγνατία οδός αυτή αφορούσε μια διαδρομή που περνούσε από δυσπρόσιτα βουνά και από περιοχές που κατείχαν παραδοσιακοί νομαδοκτηνοτρόφοι και που σύμφωνα με τον Στράβωνα αποτελούσε ελληνική γη. Οι ίδιοι οι Σαρακατσάνοι θεωρούν σύμφωνα με το λαογράφο Ευριπίδη Μακρή ως κοιτίδα της καταγωγής τους τη νότιο Πίνδο γνωστή και με το αρχαίο όνομα Δολοπία (περιοχή Αγράφων). Από την άλλη η via Εγνατία των Ρωμαίων που έδιναν προτεραιότητα στη διάνοιξη στρατηγικών δρόμων ξεκινούσε από το Δυρράχιο συνέχιζε στο Λυχνιδό (Οχρίδα), την Ηράκλεια, τη Πέλλα και στη πρώτη φάση κατέληγε στη Θεσσαλονίκη ενώ στη δεύτερη μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Κατασκευάστηκε το 146-120 πΧ εποχή που θεωρείται ότι άρχισε ο εκλατινισμός των αρωμανικών πληθυσμών, όπως επιβεβαιώνεται και από Γ Μπαμπινιώτη που υποστηρίζει ότι υπάρχει διατήρηση στην Αρωμανική λατινικών λέξεων με αρχαϊκά στοιχεία που δεν συναντώνται σε πληθυσμούς που εκλατινίστηκαν λίγο αργότερο όπως είναι οι Δακορουμάνοι. Ο Κικέρωνας την Εγνατία οδό την αναφέρει ως via militaris (59/58 πΧ) με δυνατότητα μετακίνησης στρατού και αρμαμαξών. Από την Αδριατική μέχρι τη Θεσσαλονίκη η απόσταση πρέπει να ήταν 400 χιλιόμετρα και άλλα τόσα έγιναν αργότερα μέχρι και τη Κωνσταντινούπολη. Το 4ο αιώνα επήλθε η διάλυση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίες και η εμφάνιση εχθρικών βόρειων εισβολέων (Σλαβων) που ανάγκασε τους Αρωμανικούς πληθυσμούς να αποτραβηχτούν στα απρόσιτα βουνά και στον ασφαλή νομαδοκτηνοτροφικό τρόπο ζωής τους. Η εποχή του Ηρακλείου (610-641 μΧ) ήταν εκείνη που έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στο ελληνικό στοιχείο ο οποίος έθεσε τέλος στη διγλωσσία που υπήρχε ανάμεσα στην κρατική διοίκηση και τον στρατό που χρησιμοποιούσαν τη λατινική και τις ευρείες λαϊκές μάζες της Ρωμαϊκής Ανατολής, και καθιέρωσε την ελληνική επίσημη γλώσσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Τότε όμως ήταν αργά για τους Αρωμανικούς πληθυσμούς που δεν μπορούσαν να επηρεασθούν πια αφού ο νέος τρόπος ζωής τους στην απομόνωση των βουνών μακριά από τα κέντρα εξουσίας δεν μπορούσε να τους επηρεάσει άμεσα.

Επομένως από τους μελετητές δεν πρέπει να αγνοηθεί η υπόθεση ότι μπορεί να υπήρξε ένας κοινός αρχαίος πληθυσμός κατά μήκος της οροσειράς κυρίως της Πίνδου με διαφορετική γεωγραφική εντόπιση (βόρειοι και νότιοι) που δέχθηκαν οι μεν πρώτοι έντονη την επίδραση των στρατιωτικών επιχειρήσεων της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με όσα οφέλη αυτό συνεπάγονταν, οι δε νότιοι έμειναν σχεδόν ανεπηρέαστοι ακολουθώντας την ιστορία της ηπειρωτικής Ελλάδας. Με άλλα λόγια οι Αρμάνοι δεν πήγαν να βρουν του Ρωμαίους (χαρακτηριστική ομάδα οι Ριμένοι που διατηρούν ένα πολύ κλειστό αυστηρά νομαδοκτηνοτροφικό τρόπο ζωής με τη γλώσσα τους πολύ πιο κοντά στα λατινικά και σε λέξεις με αρχαιοελληνικές ρίζες) αλλά οι Ρωμαίοι χρειάστηκαν τους Αρμάνους (οροφύλακες, προμηθευτές τροφών, ζώων κ.α). Οι σχέσεις αυτές των Αρμάνων με τους νέους κατακτητές ήταν περισσότερο σχέσεις εμπορικών δοσοληψιών και συνεργασίας για τη διατήρηση της σταθερότητας στο βαλκανικό χώρο από επίδοξους εισβολείς. Σαφώς η στάση τους διαφοροποιείται αργότερα ως προς τους απειλητικούς για την επιβίωσή τους εισβολείς, όπως ήταν οι Σλάβοι, Βούλγαροι και οι Τούρκοι και που οδήγησε πολύ εύκολα τόσο τους Αρμάνους των νότιων Βαλκανίων όσο και του Σαρακατσάνους στην ανάπτυξη και την περιφρούρηση μιας έντονης εθνικής ελληνικής συνείδησης. 

Πηγή: http://paleomanina.blogspot.com/