Αλέξανδρος Ι. Σβώλος (1892-1956)

Αλέξανδρος Ι. Σβώλος

Ο Αλέξανδρος Ι. Σβώλος ήταν διαπρεπής Έλληνας νομικός και πολιτικός. Κατά την περίοδο της Κατοχής, διετέλεσε πρόεδρος («πρωθυπουργός») της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ, γνωστής και ως «Κυβέρνησης του Βουνού»).

Γεννήθηκε το 1892 στο Κρούσοβο (Kruševo) της Δυτικής Μακεδονίας. ή στην περιοχή Μοριχόβου * της Βορειοδυτικής Μακεδονίας (σημερινή ΠΓΔΜ). Οι γονείς του, Ιωάννης και Θάλεια, ήταν βλάχικης καταγωγής. Σπούδασε για δύο χρόνια νομικά στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλεως (1911-1912) και συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, έχοντας ως δάσκαλό του τον διαπρεπή Έλληνα συνταγματολόγο Ν. Ν. Σαρίπολο. 

Ο Σβώλος εξελέγη το 1929 τακτικός καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, διαδεχθείς τον Ν. Ν. Σαρίπολο. Κράτησε την έδρα του Συνταγματικού Δικαίου μέχρι το 1946. Εν τω μεταξύ, παύθηκε τρεις φορές, το 1935, το 1936 και το 1944, λόγω των πολιτικών του φρονημάτων. Το 1946 επαύθη οριστικώς, αφού κατηγορήθηκε ως "ελληνόφων καθηγητής και αποστάτης της εθνικής ιδέας"! Υπήρξε από τους πρώτους οι οποίοι συνελήφθησαν κατά την επιβολή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. Την τετραετία 1936-1940 εκτοπίσθηκε από τη Δικτατορία Μεταξά στην Ανάφη, Μήλο, Νάξο και Χαλκίδα. 

Οι νομικές του μελέτες, ακόμη και από την επιλογή της θεματογραφίας, αντανακλούν τον κοινωνικό προσανατολισμό της σκέψης του και το ενδιαφέρον του για τα δικαιώματα συλλογικής δράσης. "Το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι και το δίκαιον των σωματείων" (1915), διατριβή, με την οποία ανεκηρύχθη διδάκτωρ της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. "Αι εν υπαίθρω συναθροίσεις κατά το δημόσιον ημών δίκαιον" (1916). "Η αναγκαστική απαλλοτρίωσις προς αποκατάστασιν ακτημόνων γεωργών" (1917). Το 1928 δημοσιεύει το ριζοσπαστικό έργο του "Το Νέον Σύνταγμα και αι βάσεις του Πολιτεύματος". 

Η στέρεη φιλοσοφική και κοινωνιολογική του παιδεία, επιτρέπει στον Σβώλο να σχολιάσει με πνεύμα ανοικτό το Γερμανικό Σύνταγμα της Βαϊμάρης και το Σύνταγμα της Σοβιετικής Ρωσίας του 1918, καθώς επίσης και να αναλύσει τις επιδράσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου επί του δημοσίου δικαίου, συγγράφοντας αξιόλογες πολιτειολογικές μελέτες, στις οποίες δεν παρασύρεται ποτέ σε υποτίμηση (αλλά ούτε και υπερτίμηση) της αξίας της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. 

Οι δημοκρατικές του αντιλήψεις τον καθιστούν αταλάντευτο επικριτή του θεσμού της βασιλείας στην Ελλάδα. Στην προσπάθειά του να καταρρίψει την "επιπολαία", όπως την αποκαλεί, αντίληψη για την βασιλόφρονα παράδοση του ελληνικού λαού, ο Σβώλος υπήρξε από τους πρώτους στοχαστές, ο οποίος εντάσσει το πολίτευμα του Ρήγα Φεραίου στην "αξιοσημείωτη ιδεολογική τάση υπέρ της δημοκρατίας και κατά της βασιλείας".

Το 1954-55, ο Αλέξανδρος Σβώλος δημοσιεύει με τον Γ. Βλάχο τους δύο πρώτους τόμους του κλασικού έργου "Το Σύνταγμα της Ελλάδος", όπου ερμηνεύονται οι ατομικές ελευθερίες, υπό το Σύνταγμα του 1952, με πνεύμα εξαιρετικά προωθημένο, ανανεωτικό και φιλελεύθερο, για την μετεμφυλιακή ελληνική κοινωνία. 

Η επίδραση του Αλέξανδρου Σβώλου στην ελληνική επιστήμη του συνταγματικού δικαίου υπήρξε καθοριστική. 

Ο Αλέξανδρος Σβώλος επέτυχε την αρμονική σύζευξη επιστημονικού έργου, κοινωνικής προσφοράς και πολιτικής δράσης. 

Πολιτικά ανήκει στην μη κομμουνιστική, σοσιαλιστική αριστερά και για την τοποθέτησή του αυτή βρέθηκε συχνά στο στόχαστρο της κριτικής τόσο της δεξιάς όσο και της αριστεράς. Αρθρογραφούσε συχνά σε εφημερίδες εκφράζοντας πάντα λόγο δημοκρατικό. Η μετριοπάθεια και η υπέρβαση των διχαστικών αντιθέσεων, οι οποίες τόσο ταλαιπώρησαν την Ελλάδα του εικοστού αιώνα, χαρακτηρίζουν τις πολιτικές θέσεις και πράξεις του.

Το 1917-1920 διατελεί διευθυντής στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας στη διεύθυνση εργασίας και κοινωνικής πολιτικής. Κατά το διάστημα αυτό συντάσσει τον νόμο 2112/1920 περί καταγγελίας συμβάσεως εργασίας, φροντίζει ώστε να κυρωθούν διά νόμου οι Διεθνείς Συμβάσεις Εργασίας της Ουάσιγκτον και οργανώνει τις υπηρεσίες του Υπουργείου και της Επιθεώρησης Εργασίας. Ο Σβώλος συνέβαλε ουσιαστικά στην θεμελίωση του Κράτους Προνοίας στην Ελλάδα του μεσοπολέμου. Το ενδιαφέρον του για τα συνδικαλιστικά και εργατικά θέματα, εκδηλώνεται στο επιστημονικό πεδίο, με την ενασχόλησή του με τις απόψεις του Γάλλου δημοσιολόγου L. Duguit, του οποίου και μεταφράζει το βιβλίο "Το κοινωνικόν δίκαιον, το ατομικόν δίκαιον και η μεταμόρφωσις του κράτους", το 1923. 

Κατά τα έτη 1921-22 εργάζεται ως γενικός διευθυντής στην Προύσα της Μικράς Ασίας. Τότε κατά παραγγελία του Ύπατου Αρμοστή Σμύρνης συνέταξε το Σύνταγμα της Ιωνικής Πολιτείας. 

Στην Κατοχή διατελεί πρόεδρος της Επιτροπής Μακεδόνων και Θρακών (1941-43) και συντάσσει υπομνήματα προς τις γερμανικές αρχές κατοχής για τη θέση των πληθυσμών των δύο αυτών περιοχών, καταγγέλλοντας τις ωμότητες των Βουλγάρων. 

Στις αρχές του 1944, ύστερα από πολλούς δισταγμούς, ο Σβώλος δέχεται να γίνει πρόεδρος της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), συμμετέχοντας ενεργά στον αγώνα κατά των κατακτητών. Η ΠΕΕΑ ορκίστηκε ως ανώτατη πολιτική εξουσία στις ελεύθερες περιοχές της κατεχόμενης ακόμη Ελλάδος και αποτελούσε μαζί με την ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου τους βασικούς πόλους εξουσίας, μεταξύ των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων. Το Απρίλιο του 1944, ο Σβώλος συμμετέχει στο Συνέδριο του Λιβάνου με την παραπάνω ιδιότητα του προέδρου της ΠΕΕΑ. Ως γνωστόν, οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν στην ανασυγκρότηση της ελληνικής κυβέρνησης στο Κάιρο και στη μετατροπή της σε Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, στην οποία θα έπαιρναν μέρος και εκπρόσωποι της ΠΕΕΑ. Τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο του 1944, εχρημάτισε ο ίδιος υπουργός των Οικονομικών της κυβέρνησης αυτής, όμως τα μέτρα τα οποία έλαβε για να ανορθώσει την ελληνική οικονομία έδωσαν λαβή σε έντονη αμφισβήτηση και κριτική εναντίον του. 

Το 1945-53 διατελεί πρόεδρος του Σοσιαλιστικού Κόμματος ΕΛΔ και μετά τη συγχώνευση του κόμματος αυτού με το Δημοκρατικό Κόμμα γίνεται πρόεδρος του ενιαίου Δημοκρατικού Κόμματος του Εργαζόμενου Λαού (1953-56). 

Το 1950 εκλέγεται βουλευτής Θεσσαλονίκης και συμβάλλει με την επιστημονική σοβαρότητά του στις αγορεύσεις και τις συζητήσεις της Βουλής και στο νομοθετικό έργο της εποχής. Τον Φεβρουάριο του 1956, τρεις ημέρες πριν από τον θάνατό του, εκλέγεται για δεύτερη φορά βουλευτής Θεσσαλονίκης. (Πηγή: Βιβλίοnet)

Ο σοσιαλδημοκράτης συνταγματολόγος

Από πολύ νέος, ο Αλέξανδρος Σβώλος έδειξε ενδιαφέρον για την πολιτική και την κοινωνική κατάσταση της Ελλάδας. Η διδακτορική του διατριβή (1915) αφορούσε τα βασικά συνταγματικό δικαίωμα του συνδικαλισμού των εργαζομένων. Αμέσως μετά δημοσίευσε μελέτες επί του δικαιώματος της ειρηνικής συνάθροισης σε δημόσιους χώρους και επί της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών προς όφελος ακτημόνων αγροτών.

Ο Αλέξανδρος Σβώλος ορκίζεται πρόεδρος 

της ΠΕΕΑ. Δίπλα του στέκονται, πιθανότατα, 

ο Κ. Γαβριηλίδης και ο στρατηγός Μ. Μάντακας.

Πηγή: εδώ

Το 1928 δημοσίευσε την μελέτη Το Νέον Σύνταγμα και αι βάσεις του Πολιτεύματος, με την οποία αναδεικνύεται το πώς προέκυψε το προοδευτικό Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας του 1927. Η ερμηνεία που δίνει ο Σβώλος για το Σύνταγμα του 1927 έχει χαρακτηριστεί «ριζοσπαστική» για την εποχή της, καθώς ο επιφανής νομικός «κρίνει τους θεσμούς από πολιτικής απόψεως, ιστάμενος επί ωρισμένου εδάφους ηθικοπολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας, τείνων δηλαδή προς την εμβάθυνσιν της δημοκρατικής ιδέας διά της εξελικτικής μεταμορφώσεως του συγχρόνου τύπου του κράτους εις πολιτικήν και κοινωνικήν δημοκρατίαν». Με άλλα λόγια, «ο Σβώλος μιλά για το κράτος και τους πολιτικούς θεσμούς με το βλέμμα του στραμμένο προς την κοινωνία» (Γ. Τασόπουλος, Τα Νέα, 16 Δεκεμβρίου 1999).

Το 1929, στον εναρκτήριο λόγο του, ως τακτικού καθηγητή του Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, με τίτλο «Προβλήματα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας», ο Σβώλος τόνισε την ανάγκη προστασίας των μειοψηφιών και εξισορρόπησης έναντι τής ολοένα ενισχυόμενης εκτελεστικής εξουσίας.

Οι δημοκρατικές του αντιλήψεις τον έκαναν να σταθεί επικριτικά απέναντι στον θεσμό της βασιλείας στην Ελλάδα. Επέκρινε επίσης την λήψη εξαιρετικών μέτρων, όπως το «Ιδιώνυμο» του Βενιζέλου, που απέβλεπαν στην φίμωση της ελεύθερης πολιτικής γνώμης. 

Το 1954–1955, ο Αλέξανδρος Σβώλος δημοσίευσε μαζί με τον Γ. Βλάχο τους δύο πρώτους τόμους του έργου Το Σύνταγμα της Ελλάδος, όπου ερμηνεύονται «με πνεύμα εξαιρετικά προωθημένο, ανανεωτικό και φιλελεύθερο» οι ατομικές ελευθερίες, έτσι όπως καθορίζονται από το Σύνταγμα του 1952 (Γ. Τασόπουλος, Τα Νέα, 16 Δεκεμβρίου 1999).

Από πολιτική άποψη, ο Σβώλος ανήκε στην σοσιαλιστική, δημοκρατική, αλλά μη κομμουνιστική αριστερά. Η τοποθέτησή του αυτή τον έφερε συχνά σε ρήξη τόσο με την δεξιά όσο και με της αριστερά. Αρθρογραφούσε συχνά σε εφημερίδες εκφράζοντας πάντα λόγο δημοκρατικό. Ήταν πολιτικός της δημοκρατίας, της ανεκτικότητας και της μετριοπάθειας. Όμως, η εποχή του ήταν εποχή έντονων διχασμών που έσπρωξαν στο περιθώριο φωνές σαν και αυτή του Αλέξανδρου Σβώλου.

Στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στην οδό Σόλωνος, υπάρχει αίθουσα στην οποία έχει δοθεί το όνομά του.

Ενδεικτική εργογραφία

1. Το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι και το δίκαιον των σωματείων, διδακτορική διατριβή, . Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1915

2. Αι εν υπαίθρω συναθροίσεις κατά το δημόσιον ημών δίκαιον, 1916

3. Η αναγκαστική απαλλοτρίωσις προς αποκατάστασιν ακτημόνων γεωργών, 1917

4. Το Νέον Σύνταγμα και αι βάσεις του Πολιτεύματος, 1928

5. Νομοθετικά διατάγματα κατ' εξουσιοδότηση των βουλών, 1932

6. Η αναθεώρησις του Συντάγματος, 1933

7. Συνταγματικόν Δίκαιον, 1934 και 1942

8. Για τη Μακεδονία και τη Θράκη, 1945

9. Επιτομή συνταγματικού Δικαίου, 1945

10.Το Σύνταγμα της Ελλάδος, τομ. Α΄ και Β΄, μαζί με τον Γ. Κ. Βλάχο, 1954

Κυβέρνηση του βουνού Αλέξανδρου Σβώλου 1944

Η αποκαλούμενη Κυβέρνηση του βουνού του Αλέξανδρου Σβώλου (10 Απριλίου 1944 - 9 Οκτωβρίου 1944) ήταν συνέχεια της Κυβέρνηση του βουνού με πρόεδρο τον Ευριπίδη Μπακιρτζή και δημιουργήθηκε στις 10 Απριλίου 1944, ένα μήνα μετά την αρχική σύνθεση του σχήματος της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης, με πρωτοβουλία του ΕΑΜ, στη Βίνιανη της Ευρυτανίας.

Στο σχήμα προστέθηκε ο Αλέξανδρος Σβώλος στη θέση του προέδρου που προηγουμένως κατείχε ο Ευριπίδης Μπακιρτζής ενώ προστέθηκαν και άλλοι τέσσερις γραμματείς:

Αλέξανδρος Σβώλος πρόεδρος

Ευριπίδης Μπακιρτζής αντιπρόεδρος και Γραμματέας Επισιτισμού

Ηλίας Τσιριμώκος γραμματέας Δικαιοσύνης

Γιώργης Σιάντος γραμματέας Εσωτερικών

Μανώλης Μάντακας γραμματέας Στρατιωτικών

Νικόλαος Ασκούτσης γραμματέας Συγκοινωνίας

Άγγελος Αγγελόπουλος γραμματέας Οικονομικών

Πέτρος Κόκκαλης γραμματέας Κοινωνικής Πρόνοιας

Κώστας Γαβριηλίδης γραμματέας Γεωργίας

Σταμάτης Χατζήμπεης γραμματέας Εθνικής Οικονομίας

Στις 17 Μαΐου του 1944, ο Αλέξανδρος Σβώλος, ο Α. Αγγελόπουλο και ο Ν. Ασκούτσης έλαβαν μέρος στο συνέδριο του Λιβάνου, ως εκπρόσωποι της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης.

Στις 27 Απριλίου 1944 η ΠΕΕΑ αποφάσισε την έκδοση χαρτονομισμάτων με τη μορφή ομολόγων που θα αντιπροσώπευαν την αξία των αγαθών σε αντίστοιχη ποσότητα σταριού και στις 24 Αυγούστου 1944 κυκλοφόρησαν ομόλογα συνολικής αξίας 1.965.000 οκάδων σταριού[1].

Το σχήμα αυτό καταργήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 1944.

Στις 2 Σεπτεμβρίου 1944 ο Γεώργιος Παπανδρέου περιέλαβε στην κυβέρνησή του έξη υπουργούς του ΕΑΜ, από τους οποίου οι τέσσερις (Αλέξανδρος Σβώλος, Άγγελος Αγγελόπουλος, Ηλίας Τσιριμώκος και Νικόλαος Ασκούτσης) ήταν μέλη της «κυβέρνησης του βουνού». (Πηγή: εδώ και εδώ)

Επίσης, διαβάστε: Υποτροφίες Κοινωφελούς Ιδρύματος ''Αλέξανδρος Ι. Σβώλος''.

και: Η οδός Αλεξάνδρου Σβώλου στην Θεσσαλονίκη

* Περιοχή Μοριχόβου: ορεινή περιοχή της Δευριόπου / αρχαία Παιονία στη βορειοδυτική πλευρά του Βόρα.