Ο βαρώνος Μιχαήλ Τοσίτσας

Ο βαρώνος Μιχαήλ Τοσίτσας ήταν ο εγγονός του Κωνσταντίνου Τοσίτσα, αδερφού του ευεργέτη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Μιχαήλ Τοσίτσα.

Ο παππούς του είχε εγκατασταθεί στο Λιβόρνο από τις αρχές του 19ου αιώνα, όπου απέκτησε μεγάλη περιουσία, αλλά και τον κληρονομικό τίτλο του βαρώνου (ο τίτλος του βαρόνου δόθηκε στην οικογένεια από τοπικό δούκα, σε επιβράβευση της μεγάλης εμπορικής δραστηριότητας της οικογένειας στο Λιβόρνο της Ιταλίας). Μετά το θάνατό του ο πατέρας του ευεργέτη, Αναστάσιος, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου ίδρυσε την ‘‘Τράπεζα Μιχαήλ και Αναστασίου Τοσίτσα’’, η οποία γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη.

Ο Μιχαήλ Τοσίτσας γεννήθηκε το 1885 στο Παρίσι. Σπούδασε φιλολογία στη Σορβόννη. Ασχολήθηκε με την ποίηση, την κλασική μουσική και τη φιλοσοφία. Ήταν πολύ επηρεασμένος από τις θεωρίες του Μπέρξον. Τύπος μονήρης, δεν έδειχνε κανένα ενδιαφέρον για τις τραπεζικές επιχειρήσεις του πατέρα του. Τα ενδιαφέροντα του Μιχαήλ Τοσίτσα ήταν ακατανόητα για την οικογένειά του.

Τον πατέρα του απασχολούσε ένα βασικό πρόβλημα: Τι θα γίνει ή περιουσία του, όταν πέσει στα χέρια του γιού του. Όλοι τον θεωρούσαν άχρηστο, ανίκανο και αιθεροβάμονα. Ό πατέρας του μάλιστα σκεπτόταν να ζητήσει να κηρυχθεί ό γιος του σε κατάσταση «απαγορεύσεως».

Το 1910, ο βαρώνος Μιχαήλ Τοσίτσας έγραψε και κυκλοφόρησε στη γαλλική γλώσσα την πρώτη μονογραφία Έλληνα για σκακιστικό άνοιγμα. Το βιβλίο πραγματεύεται το «γκαμπί Evans», σκακιστικό «άνοιγμα», που πήρε το όνομά του από τον γενειοφόρο Άγγλο καπετάν William Davies Evans, που τα ταξίδια του στην Ανατολική Μεσόγειο περί το 1840 συμπίπτουν με την αρχή του σκακιού στον ελληνικό χώρο.

Όταν ο Αναστάσιος Τοσίτσας αποδήμησε στα 1937, τη διαχείριση της περιουσίας του ανέλαβε ο Μιχαήλ. Ανέπτυξε τέτοια δραστηριότητα πού διέψευσε τους φόβους του πατέρα του. Έκανε επενδύσεις σε ακίνητα στην Ελβετία και σε χρεόγραφα στην Αμερική και στον Καναδά, επενδύσεις στην Αργεντινή, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, καθώς και στην Αγκόλα, που ήταν τότε αποικία της Πορτογαλίας.

Για το Μέτσοβο, το έτος 1937 υπήρξε καθοριστικό, όταν εικοσιπέντε Μετσοβίτες ίδρυσαν τον Εξωραϊστικό Σύλλογο Μετσόβου. Η διοίκηση του συλλόγου, με αντιπρόεδρο τον Ευάγγελο Αβέρωφ, στην προσπάθειά της να βοηθήσει το Μέτσοβο, σκέφτηκε να απευθυνθεί στους απογόνους των μεγάλων μετσοβιτών ευεργετών. Από τη γαλλική πρεσβεία εντοπίστηκαν στον τηλεφωνικό κατάλογο του Παρισιού τρεις καταχωρίσεις με όνομα Tositsa, μία βαρώνη Τοσίτσα, ένας βαρώνος Κωνσταντίνος Τοσίτσας και ένας άλλος βαρώνος Μιχαήλ Τοσίτσας. Ταχυδρομήθηκε σε όλους η ίδια ευγενική επιστολή. Η βαρώνη Τοσίτσα δεν απάντησε καθόλου. Ο βαρώνος Κωνσταντίνος Τοσίτσας επέστρεψε την επιστολή με τα εξής σχόλια: «Πληροφορώ αυτούς τους κυρίους ότι δεν θέλω να έχω καμιά σχέση με το Μέτσοβο και την Ελλάδα».

Ο βαρώνος Μιχαήλ Τοσίτσας ήταν ο μόνος που απάντησε θετικά. Σε ένα ευγενέστατο γράμμα έγραφε πως μόλις πέθανε ο πατέρας του και πως, αν και όταν ανακάλυπτε τα περιουσιακά του στοιχεία στην Ελλάδα, προθυμότατα θα βοηθούσε. Πρόσθετε σε ένα υστερόγραφο ότι μεταξύ των υπογραφών διέκρινε και μια υπογραφή ενός "κυρίου Ευαγγέλου Αβέρωφ" και ρωτούσε αν επρόκειτο περί συγγενούς του μεγάλου ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ, γιατί τότε θα υπήρχε κάποια συγγένεια μεταξύ αυτού και του υπογραφόμενου Αβέρωφ, συγγένεια όμως που αγνοούσε το βαθμό της.

Τότε ο Ευάγγελος Αβέρωφ του έγραψε απευθείας και από εκείνη τη στιγμή αρχίζει μια αλληλογραφία που στους επόμενους μήνες γίνεται όλο και πυκνότερη. Δημιουργείται και καλλιεργείται ένα ενδιαφέρον για το παρελθόν και για το μέλλον του Μετσόβου. Ο Τοσίτσας δεν είχε δεσμούς με την πατρίδα του, δεν μιλούσε ελληνικά, ούτε είχε επισκεφτεί ποτέ την Ελλάδα. Ενδιαφερόταν όμως ζωηρά για οτιδήποτε σχετίζεται με την ιστορία της οικογένειάς του καθώς και με τις ρίζες του. Είναι άνθρωπος μονήρης και εσωστρεφής, με μεγάλη πνευματική καλλιέργεια. Ιδιαίτερα τον συγκινεί η ιδέα πως υπάρχει ακόμη στο Μέτσοβο το ερειπωμένο πατρογονικό των Τοσιτσαίων, όπως του γνώρισε ο Ευάγγελος.

Δέκα χρόνια διαρκεί η αλληλογραφία των δύο αντρών, χωρίς ποτέ να έχουν γνωριστεί από κοντά. Και τα γράμματα αυτά δεν είναι σύντομα, αλλά πολυσέλιδα και πλούσια σε περιεχόμενο, σε σκέψεις και συναισθήματα. Στην αλληλογραφία του Τοσίτσα που ανοίχτηκε μετά το θάνατό του, βρέθηκαν σελίδες επιστολών με το χαρακτηριστικό γραφικό χαρακτήρα του Αβέρωφ, καθώς και πλήθος δημοσιευμάτων από ελληνικές εφημερίδες που του έστελνε ο Αβέρωφ σχετικά με το Μέτσοβο, καθώς και ένα λεπτομερές γενεαλογικό δέντρο των δύο οικογενειών σχεδιασμένο σε μεγάλο χαρτί από τον Ευάγγελο. Ο συγγενικός δεσμός των δύο αντρών είχε διαλευκανθεί και η ικανοποίηση του βαρώνου ήταν μεγάλη: Ο Ευάγγελος Αβέρωφ ήταν δισέγγονος του Αυγερινού Αβέρωφ, μεγαλύτερου αδελφού του εθνικού ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ. Γεγονός είναι ότι ο αρχικός στόχος της αλληλογραφίας μεταξύ Αβέρωφ και Τοσίτσα ήταν (και παρέμεινε μέχρι το τέλος) η οικονομική συμβολή του τελευταίου στην ανάπτυξη του Μετσόβου. Θα πρέπει εδώ να επισημάνουμε τη γνήσια φιλική σχέση που αναπτύχθηκε στην πορεία μεταξύ των δύο αντρών. Κατά την περίοδο του πολέμου, ο Αβέρωφ συνελήφθη από τους Ιταλούς και μεταφέρθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ιταλία. Βρισκόμενος στη φυλακή, ζήτησε δύο φορές χρήματα από τον Τοσίτσα, περίπου 600 δολάρια συνολικά, με την υπόσχεση, αν επιζήσει του πολέμου, να του τα επιστρέψει. Πραγματικά, μόλις λευτερώθηκε, η πρώτη πράξη του ήταν να γυρίσει τα 600 δολάρια στον Τοσίτσα.

Δύο χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, ο Τοσίτσας εκδηλώνει την επιθυμία να γνωρίσει από κοντά τον Αβέρωφ, και οι δύο μαζί να μελετήσουν πώς θα τροποποιούσε τη διαθήκη του, που είχε κιόλας συντάξει σε γενικές γραμμές. Είχανε όμως κι ένα άλλο θέμα. Ο Μιχαήλ Τοσίτσας ήταν ανύπαντρος και ο ξάδερφος του Κωνσταντίνος (αυτός που δεν ήθελε να έχει καμιά σχέση με το Μέτσοβο και την Ελλάδα) δεν είχε παιδιά. Έτσι, με το θάνατο του Μιχαήλ Τοσίτσα, θα έσβηνε και το όνομα. Σε πολλά γράμματά του είχε υπογραμμίσει την ανάγκη να επιβιώσει το όνομα και πρότεινε στον Αβέρωφ να είναι ο εκτελεστής της διαθήκης του, παίρνοντας όμως και το όνομα Τοσίτσας, πράγμα που αυτός δέχτηκε. Μαζί οι δύο άντρες συνέταξαν τη νέα διαθήκη. Ο Τοσίτσας θα προικοδοτούσε το ‘‘Ίδρυμα Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα’’ με το ποσό των 1.700.000 δολαρίων! Σκοποί του Ιδρύματος θα ήταν η εκτέλεση έργων δημόσιας ωφέλειας. Ισόβιος πρόεδρος ορίστηκε ο Ευάγγελος Αβέρωφ, ο οποίος και τον είδε τελευταία φορά τον Αύγουστο του 1950. Ήταν βαριά άρρωστος και νοσηλευόταν σε κλινική.

Πέθανε ύστερα από λίγους μόλις μήνες στην Ελβετία, στις 18 Οκτωβρίου 1950.

Ο βαρόνος Μιχαήλ Τοσίτσας αν και έζησε στο εξωτερικό, μέσω του Ιδρύματος, επέστρεψε στην πατρική γη πολλαπλάσιους πόρους από αυτούς που είχαν πάρει μαζί τους όταν είχαν φύγει από την Ήπειρο οι πρόγονοί του. Το Ίδρυμα, ανάμεσα στις άλλες του δραστηριότητες, έχει αναπαλαιώσει το αρχοντικό των Τοσίτσα, έχει κατασκευάσει πρότυπες αγροτικές μονάδες στο Μέτσοβο για να συγκρατήσει εκεί το νεανικό πληθυσμό, έχει αποπερατώσει πάνω από 107 σχολεία στην Ήπειρο και υποστηρίζει την περαιτέρω φοίτηση των νέων της περιοχής.

Η επιστολή του Ευεργέτη προς τους Φοιτητές της Ηπειρωτικής Εστίας Αθηνών

Η επιστολή του μετσοβίτη ευεργέτη είναι συγκινητική. Την έγραψε το 1949 όταν δεν υπήρχε ούτε ‘‘Εστία’’- εγκαινιάστηκε το 1955 - ούτε φυσικά σπουδαστές. Όμως ήθελε να προλάβει να τους απευθυνθεί, γιατί διαισθανόταν ότι ο θάνατος πλησίαζε (πέθανε ακριβώς σε ένα χρόνο). Η μετάλλαξη αυτού του «άθεου» και «ανθέλληνα» βαρώνου, όπως καθρεφτίζεται στο κείμενο, είναι καθολική: «...πάντοτε ησθανόμην ότι είμαι Έλλην. Ελπίζω να εκπληρώσετε την υψηλήν αποστολήν σας, η οποία είναι η διατήρησις της Ελληνικής διανονήσεως, και δι’ αυτής η εν μέσω του ανθρωπίνου πολιτισμού διατήρησις της ζώσης αναμνήσεωςτης προελεύσεώς του...». Η τελευταία παράγραφος της επιστολής είναι συγκλονιστική: «...όταν θα διαβάζετε τας γραμμάς αυτάς θα είναι εκείνες ενός νεκρού... ο οποίος και σας παρακαλεί μην τον λησμονήσετε...».

Το μοναδικό αυτό ντοκουμέντο αναρτήθηκε στην μεγάλη αίθουσα της Φοιτητικής Εστίας.

Ο βαρώνος είχε δώσει πολύ μεγάλη σημασία στην ίδρυσή της. Αυτό ήδη φαίνεται από την πρώτη κιόλας διαθήκη του: «...επιθυμώ κατ’ αρχήν να κτισθή εν Αθήναις ακίνητον, προοριζόμενον ίνα φιλοξενεί την ‘‘Εστίαν’’. Το ακίνητον αυτό θα πρέπει να παρουσιάζει ωραίαν εμφάνισιν και να κείται όσον το δυνατόν εις κομψήν συνοικίαν των Αθηνών. Θα επιπλωθεί κατ’ όν τρόπον αναφέρω εις τα προηγούμενα τμήματα της παρούσης διαθήκης μου. Οι υπότροφοι έχουσι υποχρεώσεις έναντι των εαυτών των και του Ιδρύματος, υποχρεώσεις έναντι της αιωνίας Ελλάδος την οποίαν έχουν την βαρείαν τιμήν να συνεχίζουν. Εκτός της αγαθοεργίας και των προγόνων μου εις την υπηρεσίαν αυτής της τρισχιλιετούς συνεχείας θέτω εξ ιδίων την Φοιτητικήν Εστίαν. Δι’ αυτό και σας εύχομαι ολοψύχως να επιτύχετε. Πιστεύω εις την μετά θάνατον ζωήν, θα σας παρακολουθώ από το υπερπέραν...».

Και σε άλλο ένα σημείο της διαθήκης γράφει: «Εις τους αμελείς ή και τους φύσει μετρίους να κλείσουν αι θύραι. Εις τους καλούς να παρασχεθεί κάθε λογική βοήθεια. Εις τους εξαιρετικούς και ιδία δε εις τους ιδιοφυείς να παρασχεθούν ιδιαίτερες διευκολύνσεις δια ανωτέρας επιτεύξεις. Να υποστηριχθούν ιδιαιτέρως οι καλλιτέχναι, αλλά μόνο αν πρόκειται περί νέων προικισμένων με εξαιρετικόν ταλέντον. Εις τας καλάς τέχνας η μετριότης είναι αφόρητος». Η Φοιτητική Εστία εγκαινιάστηκε σε μια εποχή που η φτώχεια, σε συνδυασμό και με την απουσία πανεπιστημιακών σχολών σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, έκαναν εξαιρετικά δύσκολο ή και ακατόρθωτο ακόμη για ένα νέο της Ηπείρου να αποκτήσει πανεπιστημιακή μόρφωση. Από τότε και μέχρι σήμερα η Φοιτητική Εστία έχει φιλοξενήσει γενιές ηπειρωτών επιστημόνων.

Η Φοιτητική Εστία

Το κτιριακό συγκρότημα της Εστίας έγινε στη Λυκόβρυση της Κάτω Κηφισιάς, σε ένα μεγάλο αγρόκτημα 115 στρεμμάτων. Διαθέτει 85 ατομικά δωμάτια, εστιατόρια, αίθουσα ψυχαγωγίας και πλούσια βιβλιοθήκη με επιστημονικά, φιλολογικά, ιστορικά και λογοτεχνικά βιβλία, ελληνικά και ξένα. Δίπλα στο κυρίως κτίριο υπάρχει ατελιέ για να εργάζονται οι σπουδαστές της καλλιτεχνικής κατεύθυνσης. Στο προαύλιο κτίστηκε παρεκκλήσιο προς τιμή του ευεργέτη. Η Εστία φιλοξενεί φοιτητές από τους Νομούς Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας, στους οποίους παρέχεται και πλήρης ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Παλιότερα οι οικότροφοι ήταν υποχρεωμένοι να ασχολούνται με εργασίες στο αγρόκτημα της Εστίας.

Ευάγγελος Αβέρωφ- Τοσίτσας

Ο πολιτικός Ευάγγελος Αβέρωφ (1908-1990), ήταν αυτός που εμφύσησε την πίστη και ενέπνευσε το σκοπό στο βαρώνο Μιχαήλ Τοσίτσα για να αφήσει την αμύθητη περιουσία του στην πατρώα γη.

Μια τυχαία γραπτή επικοινωνία το 1937 ήταν η αφετηρία της δημιουργίας μιας στενής σχέσης, που κράτησε μέχρι και το θάνατο του ευεργέτη το 1950. Η αλληλογραφία που αναπτύχτηκε μεταξύ τους είναι μοναδική. Ο Ε. Αβέρωφ έκτισε λίγο-λίγο, με ευγένεια, το οικοδόμημά του. Πήρε έναν άνθρωπο που δήλωνε «ανθέλλην» και τον έκανε να ζητήσει ο ίδιος να γραφτεί (στη γαλλική) στη μαρμάρινη πλάκα στο λιτό του τάφο στην Λωζάνη: «Μιχαήλ Τοσίτσας, Τέκνον της Ελλάδος». Σε κάποια επιστολή του στα 1940 ο βαρώνος γράφει στον Αβέρωφ: «Από τις πρώτες επιστολές σας κατάλαβα ότι βρισκόμαστε και οι δύο από πνευματικής αλλά και ηθικής άποψης στο ίδιο μέρος του οδοφράγματος. Όσοι βρίσκονται λίγο παραπάνω από την διανοητική μετριότητα και την συνήθη ηθική, αυτοί δεν είναι πολλοί και θα είναι ευτυχείς να συναντιούνται έστω πότε-πότε».

Αυτός ο απόμακρος και ιδιόρρυθμος άνθρωπος, που απέφευγε ακόμη και το συγγενικό του κύκλο, βρήκε στο πρόσωπο του μετσοβίτη πολιτικού το μοναδικό φίλο της μοναχικής ζωής του. «Είχε σχηματίσει μια ξεκαθαρισμένη εντύπωση για το πνεύμα και το ήθος του Αβέρωφ....», γράφει ο Κωστής Μπαστιάς. Ο Ευάγγελος Αβέρωφ επισκέφτηκε δύο φορές το βαρώνο Τοσίτσα στην Ελβετία. Την πρώτη έμεινε κοντά του για τρεις εβδομάδες, ενώ η τελευταία φορά ήταν το έτος 1950, όταν ήταν βαριά άρρωστος και προσκάλεσε το φίλο του για να τον επισκεφτεί. Άλλον κανένα δεν ήθελε δίπλα του την ώρα της δοκιμασίας. Πέθανε μόνος ύστερα από λίγους μήνες, την 18η Οκτωβρίου 1950, στο νοσοκομείο Σέσιλ της Λωζάνης, στην όποια δώρησε και ένα νοσοκομείο.

(Ευχαριστούμε το κύριο Αναστάσιο Παπασταύρο -πρώην Δήμαρχο Ιωαννίνων- για την πρόσβαση στο αρχείο του)

Πηγή: Εδώ