Όσον αφορά στην μυθολογία για το Βέρμιο ο πατέρας της ιστορίας Ηρόδοτος [1] μας λέει ότι εκεί κατάφυγαν τα τρία αδέλφια, Γαυάνης, Αέροπος και Περδίκκας (απόγονοι του Τήμενου Βασιλιά του Άργους Πελοποννήσου) από την πολιτεία Λεβαία, από όπου τους κυνήγησε ο βασιλιάς της, κατέκτησαν την περιοχή αυτή και, έχοντας αυτήν (Βέρμιο) ως ορμητήριο, κατέκτησαν και την υπόλοιπη Μακεδονία.
Βέβαια, ο ορεινός αυτός όγκος, πριν την μαζική έλευση των Βλάχων από την Πίνδο, κατοικούνταν περισσότερο από ελληνόφωνους και μετά τη καταστροφή της Νάουσας (1822) ο τόπος ερημώθηκε πλήρως από τους Τούρκους. Οι περισσότεροι Βλάχοι αυτής της μαζικής έλευσης σήμερα ζουν στη πόλη της Βέροιας, χωρίς βέβαια να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και σε άλλα μέρη (Νάουσα, περιοχές της Θεσ/νίκης, Ημαθίας, Πιερίας κ.α.).
Πάντως, η παρουσία λατινοφώνων γενικότερα στην Ημαθία πρέπει να έχει πολύ παλιές ρίζες. Είναι φυσικό να υπήρξε και στην περιοχή αυτή λατινοφωνία από τους ρωμαϊκούς ακόμα χρόνους λόγω της ρωμαϊκής κυριαρχίας (Ρωμαίοι άποικοι, ντόπιοι εκλατινισθέντες). Ο Αχ. Λαζάρου [2] προσκομίζει στοιχεία διαπίστωσης λατινοφωνίας στην Μακεδονία μέσω «…της μελέτης επιγραφικού υλικού της Βέροιας (Μουσείο Βέροιας) του διευθυντή του Κέντρου Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Μιλτ. Χατζόπουλου, ο οποίος επιμαρτυρεί την εκλατίνιση Μακεδόνων και ιχνηλατεί τις απαρχές του λατινογενούς γλωσσικού ιδιώματος των Αρμάνων, Ελληνοβλάχων…».
Ο χρονογράφος Ιωάννης Λυδός (6ος αι. μ.Χ., πρώτοι Βυζαντινοί χρόνοι) [3] είναι σαφέστατος και ομιλεί για χρήση της λατινικής από τους περισσότερους Έλληνες στη Βαλκανική και μάλιστα από αυτούς που έρχονταν σε επαφή με το Ρωμαϊκό κράτος.
Βέβαια η λατινοφωνία με την επικράτηση του χριστιανικού ελληνικού-βυζαντινού πολιτισμού και την έλευση των Σλάβων συρρικνώθηκε, δεν εξαφανίσθηκε όμως οριστικά. Υπάρχουν ενδείξεις ότι επιβίωσε μια δημώδης λατινική γλώσσα.
Υπήρχε μια φάρα των Μαρτζελαίων, νομαδοκτηνοτρόφων, οι οποίοι συνεργάστηκαν επαγγελματικά με τους Σέρβους (Στέφανος Δουσάν) αλλά και βοήθησαν τους Βυζαντινούς για την ανακατάληψη της Βέροιας το 1350 μ.Χ. Ο Σ. Λιάκος (πολυγραφότατος ερευνητής) θεωρεί ότι οι Μαρτζελαίοι ήταν Βλάχοι [4]. Πρέπει να σημειωθεί ότι εκείνες τις εποχές (11ος -14ος αιώνες) η περιοχή γνώρισε πολλούς κυρίαρχους που ήταν εναντίον των Βυζαντινών.
Αναφέρεται επίσης από τον Α. Κουκούδη [5] ότι εκείνη την εποχή υπάρχει η πληροφορία για κάποιον καλόγερο με το όνομα Νεόφυτος, ο οποίος ίσως είχε βλάχικη καταγωγή. Με αυτές τις πληροφορίες έστω και έμμεσα επιβεβαιώνεται η παρουσία κάποιου βλάχικου πληθυσμού στις πλαγιές του Βερμίου.
Στους πρώτους αιώνες της Οθωμανικής κυριαρχίας δεν γνωρίζουμε πόσοι Βλάχοι υπήρχαν στο Βέρμιο. Από Οθωμανικό έγγραφο του Ιστορικού Αρχείου Βέροιας, πληροφορούμαστε την ύπαρξη κάποιου βεροιώτη με το όνομα Εμμανουήλ Χρήστου Μαρτζέλος (17ος αι.). Θα μπορούσε αυτός να θεωρηθεί απόγονος των Μαρτζελαίων που αναφέρθηκαν προηγούμενα και, αν δεχθούμε ότι οι Μαρτζελαίοι ήταν βλάχικης καταγωγής, τότε μπορούμε να πούμε ότι έχουμε μια διαχρονική παρουσία Βλάχων στη Βέροια.
Υπάρχει ακόμα η περίπτωση του διαπρεπή λόγιου Ιωάννη Κωττούνιου (1577-1658) από τη Βέροια, το επώνυμο του οποίου θα μπορούσε να συνηγορήσει για κάποια βλάχικη καταγωγή (κοττούνι στα βλάχικα σημαίνει κυδώνι). Στον ίδιο αιώνα, ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή κάνει αναφορά για ‘Λατίνους’ στη περιοχή της Βέροιας. Έχοντας όλες αυτές τις ενδείξεις στο μυαλό μας, η περίπτωση ύπαρξης Βλάχων στη Βέροια ενισχύεται, δεν είναι όμως πλήρως σίγουρη.
~ (Φωτο) Από το βιβλίο του Τ. Βασιάδη ''Ξηρολίβαδο Χοάρα Μουσιάτα'' - Οικογένεια Μπουσμπούκη, 1912.
Λόγω της Τουρκοκρατίας αρκετοί χριστιανικοί πληθυσμοί (προφανώς Έλληνες) δημιούργησαν δραστήριους οικισμούς στον ορεινό όγκο του Βερμίου, όπως συνέβη και σε όλο τον ελληνικό χώρο. Τα χωριά αυτά ήταν ελληνόφωνα (Παλιό Σέλι, Σκουτίνα, Μαρούσια, Κουμαριά, Ξηρολίβαδο, Καστανιά, Φυτειά, Διχαλεύρι, Αρκουδοχώρι, Τρίλοφος, Κουστοχώρι, Καλή Παναγιά κ.α.), αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχαν και βλαχόφωνοι (ύπαρξη τοπωνυμίων με βλάχικη-λατινογενή ετυμολόγηση). Αυτό όμως δεν αποδεικνύει την αδιάλειπτη παρουσία Βλάχων πριν το 1822 και όλα αυτά είναι ενδείξεις και όχι αποδείξεις. Πάντως, οι παραδόσεις αναφέρουν ότι φυγάδες Βλάχοι του χωριού Παλιοσέλι (περιοχής Κόνιτσας) κατέληξαν στο ορεινό Βέρμιο, όπου υπήρχαν παλιότεροι ομόγλωσσοί τους (μέσα 16ου αιώνα). Αυτές οι μετακινήσεις ήταν συνηθισμένες εκείνες τις εποχές εξ αιτίας πιέσεων από τους Τούρκους και τους Τουρκαλβανούς.
Όπως σε όλες τις ορεινές περιοχές της Ελλάδας, έτσι και στο Βέρμιο οι χριστιανικοί πληθυσμοί οργάνωσαν ένα είδος πολιτοφυλακής, το αρματολίκι (ένα από τα 15 της ορεινής Ελλάδας), που φρόντιζε για την ασφάλεια των οικισμών και των δερβενιών (διάβαση Χάδοβας ή Καστανιάς και Ξηρολιβάδου). Δεν ήταν όμως πάντοτε ευχάριστη η ζωή των κατοίκων των οικισμών γιατί πολλές φορές βρίσκονταν εκτεθειμένοι ανάμεσα στη δράση των ληστών (κλεφτών) και την εξουσία των κυρίαρχων (Τούρκων). Άλλωστε, οι αρματολοί στην αρχή ελέγχονταν από τους Τούρκους.
Καθώς είπαμε, τα ορεινά χωριά του Βερμίου είχαν συγκεντρώσει αξιόλογο αριθμό ελληνοφώνων κατοίκων, περισσότερο μάλιστα κατά τον 18ο αιώνα, λόγω της τουρκοκρατίας (ευνόητοι λόγοι). Εκτός των νομαδοκτηνοτρόφων (μετακινούμενοι πληθυσμοί) οι υπόλοιποι κάτοικοι έμεναν εκεί χειμώνα-καλοκαίρι. Στην αρχή είχαν φτωχή αγροτική ζωή, όμως, σιγά-σιγά κατάφεραν να αναπτύξουν βιοτεχνίες και εμπόριο, ιδιαίτερα στην περιοχή της Νάουσας (Σέλι, Αγία Φωτεινή, Άγιος Παύλος, Σκουτίνα, Μαρούσια, Περισιόρι, Φυτειά, Αρκουδοχώρι και Λευκόγια). Το πολυπληθέστερο μάλιστα Σέλι ανταγωνίζονταν τη Νάουσα στο εμπόριο. Ωστόσο, η Νάουσα, σύμφωνα με τον περιηγητή Leak, πριν το 1805 και την επιβολή του Αλή Πασά ήταν μια από τις πιο δραστήριες εμπορικά πολιτείες της Μακεδονίας.
Επίσης, εξακριβωμένη εγκατάσταση Βλάχων πριν το 1822 έχουμε στη Νάουσα. Πρόκειται για Σαμαριναίους (Σαρμανιώτες) φυγάδες και λίγες οικογένειες από τη Μοσχόπολη και τη Νικολίτσα (Γράμμου), οι οποίοι ήρθαν γύρω στο 1771. Αυτοί με τις γνώσεις τους (οπλουργία, χρυσοχοΐα κλπ) ενίσχυσαν το εμπόριο της Νάουσας.
Από το 1779 (επιθέσεις Τουρκαλβανών) και με την εμφάνιση του Αλή Πασά (τσιφλίκια του) στο Βέρμιο, ο αριθμός των κατοίκων μειώθηκε αισθητά. Βλάχικοι πληθυσμοί ακόμα αναφέρονται ιστορικά και από παραδόσεις σε αρκετά μέρη του Βερμίου (Δοβρά, Παλιό Σέλι κλπ) πριν το 1822. Η μεγαλύτερη καταστροφή και ερήμωση των ορεινών χωριών του Βερμίου έγινε με το γεγονότα του 1822. Οι περισσότεροι από τους παλιούς κατοίκους (ελληνόφωνοι, βλαχόφωνοι) σφάχτηκαν, αιχμαλωτίστηκαν ή εγκατέλειψαν πανικόβλητοι τις εστίες τους. Μια σημαντική προφορική πληροφορία υπάρχει για τους Ξηρολιβαδιώτες από τον επίτιμο καθηγητή γλωσσολογίας του ΑΠΘ κο Α. Μπουσμπούκη, ο οποίος μας είπε ότι πιθανόν να υπάρχουν παλιοί Ξηρολιβαδιώτες στην ορεινή περιοχή της Κορίνθου Πελοποννήσου (το θέμα βρίσκεται υπό έρευνα).
Ο περίφημος Αβδούλ Χαμίτ φρόντισε έτσι ώστε όλα τα εκεί χωριά να είναι μόνο ερείπια. Αργότερα κάποιοι από τους παλιότερους (περισσότερο ελληνόφωνους) κατοίκους που είχαν φύγει, επέστρεψαν και ξαναζωντάνεψαν ορισμένα από τα χωριά στις πλαγιές του Βερμίου, όπως το Αρκοχώρι, η Φυτειά, ο Τρίλοφος, η Αγία Φωτεινή κλπ).
Πηγές:
[1] Ηρόδοτος, Βιβλίο Η΄ .
[2] Α. Λαζάρου ‘ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ & ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗΣ’ τόμος Γ΄, Αθήνα 2009, σελ. 580.
[3] Ιωάννης Λυδός, ‘Περί Αρχών της Ρωμαίων πολιτείας’, 261, 68 (εκδόσεις Βόννης).
[4] Γεώργιος Χιονίδης ‘Ιστορία της Βέροιας’, τόμος Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι, σελ. 48-49 σημ. 5.
[5] Τα περισσότερα στοιχεία του άρθρου αντλήθηκαν από το βιβλίο του Α. Κουκούδη με τίτλο ‘Βεργιάνοι Βλάχοι και οι Αρβανιτόβλαχοι της Κ. Μακεδονίας’ σελ. 77-98.
Του Γιάννη Τσιαμήτρου
Δημοσιεύθηκε στις 6-3-2014 στην εφημερίδα της Βέροιας ‘ΗΜΕΡΗΣΙΑ’
* Όταν γράφουμε Βλάχοι, εννοούμε τους δίγλωσσους Έλληνες που ομιλούν βλάχικα και ελληνικά και όταν γράφουμε Βέρμιο εννοούμε το Ημαθιώτικο Βέρμιο.
Σχετικές αναρτήσεις:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Η κόσμια κριτική και η ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των σχολιαστών είναι σεβαστή. Σχόλια τα οποία υπεισέρχονται σε προσωπικά δεδομένα ή με υβριστικό περιεχόμενο να μην γίνονται. Τα σχόλια αποτελούν καθαρά προσωπικές απόψεις των συντακτών τους. Οι διαχειριστές δεν ευθύνονται σε καμία περίπτωση για τυχόν δημοσίευση υβριστικού ή παράνομου περιεχομένου στα σχόλια των αναρτήσεων.Τα σχόλια αυτά θα διαγράφονται με την πρώτη ευκαιρία.