Η Νίτσα και η Λάγκα, βλαχοχώρια του Πόγραδετς

 

Βαλαμάρε / Βάλεα Μάρε (η Μεγάλη Κοιλάδα, στα βλάχικα), 

βρίσκεται μεταξύ Νίτσας, Λάγκας και Γκραμπόβας

Μια φορά και έναν καιρό υπήρχε μια βλαχόφωνη Nice la Belle, η οποία, όπως και η γνωστή γαλλική πόλη, σημαίνει Νίκαια η όμορφη... Κοντά της βρίσκεται η δίδυμη αδελφή της, η Λάγκα, γνωστή στα βλάχικα ως Λούνγκα (δηλ. μακρά σε μήκος, από το λατινικό longa).

Η Νίτσα (Νίκαια) και η Λάγκα, βλαχόφωνοι οικισμοί της περιοχής του Πόγραδετς (επαρχία Μόκρας) που αποτελούσαν άλλοτε ακμαίες κωμοπόλεις, ακολούθησαν την τύχη της Μοσχόπολης στην ακμή και την παρακμή, όπως και οι υπόλοιποι ελληνοβλαχικοί οικισμοί της Γκόρας (Γκραμπόβα, Σίπισχα). Λόγω των φυσικών τους θέσεων, προστατεύονταν από τις πιέσεις των Τουρκαλβανών τοπαρχών και φεουδαρχών και κατάφεραν να μετατραπούν σε δυναμικές τοπικές αγορές για την γύρω περιοχή, διατηρώντας μάλιστα επαφές με τα εμπορικά κέντρα της Βαλκανικής και της Ευρώπης.

Μετά την καταστροφή του 1769, οι Βλάχοι της Μόκρας σκόρπισαν στην Αχρίδα, στο Μοναστήρι, στο Πόγραδετς, στο Ελμπασάν, στη Κορυτσά, στα Τίρανα, στο Δυρράχιο, στη Καβάγια κ.ά., όπου δραστηριοποιούνταν ως έμποροι και τεχνίτες και ενίσχυσαν τις πολυάριθμες ελληνοβλαχικές κοινότητες που άκμασαν κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, αγωνίστηκαν για τον Ελληνισμό και υπήρξαν φορείς του ελληνικού πολιτισμού στους τόπους μετεγκατάστασης.

Η ύπαρξη και η ανάπτυξή τους έως σήμερα, μέσα σε ένα περιβάλλον με αλλόφωνους, αλλογενείς και αλλόθρησκους πληθυσμούς, αναδεικνύει την πολιτιστική υπεροχή του Ελληνισμού που τιμά τις αξίες του διαλόγου, οι οποίες στηρίζουν τον σεβασμό της διαφορετικότητας, την αμοιβαία αποδοχή και την δέσμευση για ειρηνική συνύπαρξη και αλληλοκατανόηση.

Βλάχοι στη Λάγκα 

Ορισμένες σημαντικές προσωπικότητες από τους βλαχόφωνους οικισμούς της Μόκρας:

▪ Από τη Λάγκα ή την Νίτσα καταγόταν ο καθηγητής ελληνικής γλώσσας του Παγκείου Γυμνασίου Κορυτσάς Εφραίμ Γκίνης που γεννήθηκε στο Ελμπασάν και υπερασπίστηκε τα ελληνικά δίκαια έως το τέλος της ζωής του. Από την ίδια οικογένεια προερχόταν και η Σοφία Γκίνη, διευθύντρια (1886 και 1891-1892) του ελληνικού Κεντρικού Παρθεναγωγείου Μοναστηρίου.

▪ Ο παππούς του μεγάλου Μακεδονομάχου της δυτικής Μακεδονίας Αναστασίου Πηχιών, Δαμιανός, καταγόταν από την Σίπισχα και ήταν αρχιμάστορας, ζούσε στη Λάγκα και αργότερα μετακινήθηκε στην Αχρίδα, κοντά στον γιό του Ηλία που ασκούσε το επάγγελμα του ράφτη και είχε ιδιόκτητο σπίτι στην συνοικία του Άνω Βλαχομαχαλά. Ο αδερφός του Αναστάση Πηχιών, Πέτρος, ήταν ο τελευταίος δάσκαλος του ελληνικού σχολείου της Αχρίδας και επίτροπος στην Ι. Μονή του Οσίου Ναούμ Αχρίδας. Κατά τα έτη 1895-1898, διευθύντρια του ελληνικού Κεντρικού Παρθεναγωγείου Μοναστηρίου ήταν η Ελένη Αναστασίου Πηχιών. Ο γιός του Αναστασίου Πηχιών, Φιλόλαος (καπετάν Φιλώτας), ήταν αξιωματικός και οπλαρχηγός του Μακεδονικού αγώνα. Τον Νοέμβριο του 1912, τέθηκε επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων και ήταν ο πρώτος που εισήλθε ως ελευθερωτής στην πόλη της Καστοριάς. Διετέλεσε και δήμαρχος της Καστοριάς.

▪ Στη Λάγκα, όπως προκύπτει από τα ονόματα των μαθητών που φοίτησαν στις ελληνικές σχολές του Μοναστηρίου (1906-1911), ζούσαν και άλλα μέλη της οικογένειας Πηχιών. Εκεί κατοικούσε και ο παπά Κωνσταντίνος Πηχιών που είχε διορισθεί από το Οικουμενικό Πατριαρχείο ως Κατηχητής της Σπαθίας και περιηγήθηκε κρυφά την περιοχή με την ιδιότητα του Αρχ. Επιτρόπου του μητροπολίτη Δυρραχίου, στον οποίον υπάγονταν εκκλησιαστικώς τα χωριά. Κατηχούσε τους κρυπτοχριστιανούς και τους ενθάρρυνε να κηρύξουν δημόσια την Ορθόδοξη χριστιανική τους πίστη. Αργότερα, χειροτονήθηκαν ιερείς από την Σπαθία, τους οποίους προηγουμένως είχε προετοιμάσει ο παπά Κωνσταντίνος.

▪ Σημαντικός παράγοντας του ελληνισμού της περιοχής υπήρξε ο Τούνης Κοκονέσης από τη Λάγκα. Η οικογένεια Κοκονέση ήταν πολυμελής και βρισκόταν διάσπαρτη σε διάφορους οικισμούς της μητροπολιτικής περιφέρειας Δυρραχίου, Γκοραμόκρας και Σπαθίας, καθώς και στην Άνω Μπελίτσα Αχρίδας και παρά τις, ήδη από δεκαετίες, μηχανορραφίες των προπαγανδών (Αυστριακής και Ρουμανικής που επηρέαζαν και τις Οθωμανικές αρχές), τα μέλη αποτελούσαν στυλοβάτες του Ελληνισμού. Σύμφωνα με αναφορά του Έλληνα Υποπρόξενου Δυρραχίου (1903), η οικογένεια Κοκονέση υπήρξε «εμμένουσα εις τα πάτρια και διά παντός τρόπου εργαζομένη υπέρ των εθνικών συμφερόντων». Διόλου τυχαία, ο διπλωματικός ακόλουθος της Ρουμανίας στη Ρώμη C. Burileanu που περιηγήθηκε την σημερινή Αλβανία (1905) με σκοπό να αποσπάσει τους βλαχόφωνους από τον Ελληνισμό έγραψε: «...Δεν μπορούσα να εξηγήσω ακριβώς το γιατί, αλλά είναι γεγονός ότι η καρδιά μου με συμβούλεψε να μην πάω στη Λάγκα. Είχαμε ήδη δυσαρεστηθεί πικρά με τον Μπαλαμάτση, καθώς μου φάνηκε ότι αυτοί οι οικισμοί [Λάγκα, Νίτσα και Πόγραδετς] δεν αξίζουν περαιτέρω προσπάθεια από μέρους μου… Ήξερα ότι υπήρχε ένα Γκρεκομάνικο κόμμα στη Λάγκα [εννοεί ισχυρή ομάδα κατοίκων που υπερασπιζόταν σθεναρά τα ελληνικά δίκαια] και ως εκ τούτου δεν ένιωθα επιθυμία να την επισκεφτώ...». Σε άλλο σημείο του βιβλίου του, αναφέρεται στους Κοκονέσηδες με τα χειρότερα λόγια, επειδή δεν υπήρχε περίπτωση να καταφέρει να τους προσεταιριστεί. Από την Λάγκα καταγόταν και ο Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και πάσης Αλβανίας Δαμιανός (1966), κατά κόσμον Δημήτριος Κοκονέσης.

▪ Από τη Λάγκα είλκε την καταγωγή της και η οικογένεια Γολγότα, απόγονος της οποίας ήταν ο Σπύρος Ευάγγελου Γολγότας που πέρασε στην ιστορία των εικαστικών τεχνών ως ο πρώτος και πιό εξέχων ζωγράφος της πόλης του Δυρραχίου. Το έργο του περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό τοπίων του Δυρραχίου, της επαρχίας Μόκρας, της Μοσχόπολης, της Κορυτσάς και της Δάρδας.

▪ Από τους Βλάχους της Νίτσας προερχόταν και ο παππούς του Δημήτριου Παντελή Πάσχου (γνωστού με το καλλιτεχνικό ‘’ψευδώνυμο’’ Μητρούση Κουτέλη) που υπήρξε οικονομολόγος, δημοφιλής συγγραφέας, κριτικός λογοτεχνίας και μεταφραστής στην Αλβανία. Ο Δημήτριος ήταν εγγονός του Πάσχου (Πασχάλη) Κουτέλη που μετακινήθηκε στο Πόγραδετς. Έπειτα, ο συγκεκριμένος κλάδος μετονομάστηκε σε Πάσχου από το όνομα του προγόνου τους. Στη Νίτσα υπάρχει μέχρι σήμερα το επώνυμο Κουτέλης.

Η οικογένεια του Νικόλα Κουτέλη από την Νίτσα, 1930-35.

Στο Πόγραδετς συναντάμε έως σήμερα γνωστά επώνυμα οικογενειών της Νίτσας (Βερούση, Γκίνη, Σεφέρη κ.α.) και της Σίπισχας (Πικιώνη κ.α.), καθώς και άλλων βλάχικων οικισμών (Λάγκα, Μοσχόπολη, Ρεμένι κ.α.), οι οποίες σχημάτισαν από παλιά μια χριστιανική συνοικία, γύρω από την εκκλησία τους που ήταν αφιερωμένη στη Παναγία. Στην ίδια πόλη υπάρχει κοινός τάφος τεσσάρων Ελλήνων πεσόντων από τον ελληνο-ιταλικό πόλεμο του '40. Στη μαρμάρινη πλάκα αναφέρεται στα ελληνικά ότι «τα οστά περισυλλέχθηκαν και ενταφιάστηκαν από τους χριστιανούς του Πόγραδετς».

Ο παπά Γιώργης Ντέλιος από τη Νίτσα, η πρεσβυτέρα Σοφία και η κόρη τους Θεοδώρα. 

Η Θεοδώρα Ντέλιου Μέγκρη διέσωσε και βιβλία (εκδόσεις του 1903) από 

το ελληνικό δημοτικό σχολείο της Νίτσας.

Κι όλα αυτά, πράγματι αποτελούν προορισμούς που μπορούμε να ταξιδέψουμε για να αφομοιώσουμε εμπειρία και γνώση. Υπάρχει, όμως, κι ένα ταξίδι στο χρόνο, μέσα από τις εικόνες των παλιών σπιτιών της Νίτσας που εκπέμπουν μια διαχρονική κομψότητα και μια αίσθηση μυστηρίου. Τα σπίτια αυτά που κρύβουν μέσα τους παλιές ιστορίες και μυστικά, εμπεριέχουν και ένα μεγάλο παράπονο για το ένδοξο παρελθόν που σε πονάει και που σχεδόν έχει ξεχαστεί. Ταυτόχρονα, όμως, αυτός ο θησαυρός αποτελεί εφαλτήριο για το αύριο. Είναι κληρονομιά που πρέπει να προστατευτεί από όλους μας και να μεταφερθεί στη νέα γενιά, μαζί με την οικοδόμηση της ιστορικής γνώσης και αυτογνωσίας. Και όπως γράφει ο Καζαντζάκης: «Το πρώτο μας χρέος εκτελώντας την θητεία μας στην ράτσα, είναι να νοιώθουμε μέσα μας τους προγόνους».

Το φωτογραφικό υλικό που παρατίθεται, προέρχεται από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Βλάχων Νίτσας (Shoqata Kulturore Nica Vllahe). Ιδιαίτερες ευχαριστίες στον Μενέλαο Μπεν Βρέτο για την πολύτιμη συνεισφορά του!

Οικία Ιωσήφ Γκίνη (Josif Gjini)

Οικία Πέτρου Κουτέλη (Petro Kuteli)

Οικία Αιμίλιου Βίτου (Emilio Vito / Vitollari)

Οικία Βερόνικου Σπύρου (Veronik Spiro / Spirollari)

Οικία Βασίλη Σιμάκου (Vasil Simaku)

Οικία Νικόλα Μπούλη (Nikolla Bulli)

Οικία Γρηγόρη (Γκούρη) Τάνη (Guri Tanellari)

Οικία Χρηστάκη Μάρα (Kristaq Mara)

Οικία Πέτρου Παππά (Petro Pappa)

Οικία Αλέξη Τρούση (Alex Trushi)

Οικία Πέτρου Τάνη (Petro Tanellari)

Οικία Τούντση Βερούση (Tunci Verushi)

Οικία Ναούμ Μέγκρη (Naum Mengri)

Οικία Χρηστάκη Σεφέρη (Kristaq Seferi)

Οικία Κωνσταντίνου Μέγκρη (Kostandin Mengri)

Οικία Μηνά Μέγκρη (Mina Mengri)

Οικία Βασίλη Σπύρου (Vasil Spiro / Spirollari

Δέσποινα Παπαστεργίου

vlahofonoi@gmail.com