Τα Σχολεία των Ιωαννίνων και το Γένος

Η Καπλάνειος Σχολή στα Γιάννενα. 

Εκτός βέβαια από τον αγώνα των κλεφταρματολών, τα κατορθώματα των οποίων έγιναν δημοτικό τραγούδι, η συμβολή της παιδείας (ιδιαίτερα από τους Έλληνες της Ηπείρου) ήταν πολύ μεγάλη στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. Τα πράγματα δεν έγιναν ξαφνικά, υπήρξε μεγάλος αγώνας και η Ιδέα της επανάστασης, αλλά και του Ελληνισμού είχε ριζώσει βαθειά μέσα στη καρδιά και στην ψυχή των Ελλήνων.

Παράλληλα η παρουσία της Εκκλησίας υπήρξε σπουδαίος αρωγός και το Κρυφό Σχολειό (ο ορθόδοξος παπάς, ως δάσκαλος), το οποίο δεν ήταν μύθος, όπως μερικοί θέλουν να πιστεύουν, εμφανίσθηκε να διδάξει τα Ιερά γράμματα, να παρηγορήσει, να εμψυχώσει και να ρίξει  πνευματικό φως  στο πηχτό σκοτάδι που επικρατούσε ολόγυρα.. Τα ελληνόπουλα, που ξεχώριζαν στο Κρυφό Σχολειό, έτρεχαν στα λιγοστά ελληνικά σχολεία και μερικές φορές στα ξακουστά πανεπιστήμια της Φραγκιάς.

Οι Ηπειρώτες αγαπούν τη παιδεία και, διαπρέποντες με εκδοτικές επιχειρήσεις στη Ευρώπη (Βενετία κλπ), συμβάλουν στην ανάπτυξη των ελληνικών γραμμάτων και την διανομή χιλιάδων βιβλίων ακόμα και στα πιο απόμερα ελληνικά σχολεία.

Μετά την Άλωση τη Πόλης από τους Φράγκους το 1204 και το  διαμελισμό του βυζαντινού ελληνικού κράτους σε κρατίδια υπό την ηγεμονία αρχηγών των σταυροφόρων, ιδρύεται το Δεσποτάτο της Ηπείρου από ένα παρακλάδι των Κομνηνών και η Ήπειρος  καταφέρνει να ξαναπάρει  τον πρωταρχικό ρόλο, να ξαναγίνει το λίκνο του Ελληνισμού και να βάλει τα θεμέλια της νεοελληνικής αναγέννησης. Το 1206, μόλις δυο χρόνια μετά την ίδρυση του Δεσποτάτου, λειτουργεί το πρώτο ελληνικό σχολείο, που, κατά την πιθανότερη άποψη, χτίστηκε στο νησάκι της Γιαννιώτικης λίμνης (Μονή Σπανού). Έτσι άρχισαν να ιδρύονται και άλλα σχολεία.

Το θετικό στοιχείο είναι ότι από τους βυζαντινούς ακόμα χρόνους, οι Ηπειρώτες είχαν προνόμια (π.χ. δουλοπάροικοι: απαλλαγή από φορολογία και μη υπηρεσία στο στράτευμα για να εξυπηρετούν τα συμφέροντα των γαιοκτημόνων). Αργότερα, και επι τουρκοκρατίας κατορθώνουν να αποκτήσουν επιπλέον προνόμια με ένορκο χρυσόβουλο (Χάτι-σεχίρ) με κυριότερο προνόμιο   την καλλιέργεια των ελληνικών γραμμάτων. Στους πρώτους αιώνες της δουλείας  οι Ηπειρώτες και ιδιαίτερα οι Γιαννιώτες, όταν στην υπόλοιπη Ελλάδα σπάνια συναντούσε κανείς εγγράμματο άνθρωπο, ιδρύουν σχολές με  πλειάδα δασκάλων και λογίων.

Πράγματι αυτή η πρώτη περίοδος των ελληνικών γραμμάτων στα Γιάννινα είναι εντυπωσιακή και συνεχίζεται με περισσότερη ένταση στον 18ο και αρχές 19ου αιώνα. Οι Ηπειρώτες διαδίδουν σε όλη την Ελλάδα τα νέα επιτεύγματα της ευρωπαϊκής επιστήμης σε όλους τους τομείς και είναι οι πρώτοι φορείς των ιδεών του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού και ειδικότερα του γαλλικού διαφωτισμού.

Ο πρώτος που εκσυγχρονίζει την παιδεία στα Γιάννινα είναι ο Επιφάνιος, ο οποίος προσθέτει  και τη διδασκαλία της ‘Φιλοσοφίας’ και των ‘Επιστημών’. Στη σχολή του Επιφάνιου διδάσκουν διακεκριμένοι διδάσκαλοι (π.χ. Παρθένιος Κατσούλης πρωτοπόρος Έλληνας λαογράφος, Μιχαήλ Μήτρου, μετέπειτα Μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος) έτσι ώστε να είναι δικαιολογημένη η συρροή μαθητών από όλη την Ελλάδα.

Άλλος Ηπειρώτης είναι ο Μάνος Γκούμας, ο οποίος ιδρύει τη Μεγάλη Σχολή. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι σχολές αυτές δεν ήταν επιβλητικά κτίρια για τον λόγο ότι αποφεύγονταν η επίδειξη για να μην προκαλέσουν τον φθόνο  του άρπαγα δυνάστη. Ήταν  γενικά πτωχά και  η περιποίηση και τα καταλύματα των  μαθητών ήταν πολύ πενιχρά (Αναστάσιος Γούδας).

Εκείνο που κατεξοχήν ενδιέφερε, όμως, ήταν η  ψυχή του σχολείου, ο διδάσκαλος (επιστημονική συγκρότηση, παιδαγωγική κατάρτιση, ικανότητα, προσωπικότητα). Στη Σχολή του Γκούμα συγκεντρώνονται εκλεκτοί διδάσκαλοι (Βησσαρίων Μακρής, πρώτος σχολάρχης, Γεώργιος Σουγδουρής, δεύτερος σχολάρχης, Ευστάθιος Σουγδουρής, Ιερομόναχος Σεραφείφ, Μεθόδιος Ανθρακίτης,  Μετσοβίτης Νικόλαος Ζερζούλης κ.α.).

Αργότερα η σχολή πέφτει  στα χέρια των Μπαλάνων και  είναι ευρέως γνωστή με το όνομα Μπαλαναία. Οι Μπαλαναίοι  στη γλωσσική διαμάχη της εποχής εκφράζουν το συντηρητικό πνεύμα. Ωστόσο η προσφορά της σχολής αυτής  δεν είναι ασήμαντη και  οι τρόφιμοι της διακρίνονται για τη μόρφωσή, το ήθος και την φιλοπατρία τους. Ξεχωριστή θέση στη σχολή αυτή έχει ο Κωνσταντίνος Μπαλάνος Βασιλόπουλος, πρώτος σχολάρχης και σπουδαίος μαθηματικός.

Οι  Ηπειρώτες αδελφοί Σίμων και Λάμπρος  Μαρούτση, έμποροι, ιδρύουν μια απόλυτα εκσυγχρονισμένη σχολή με πρώτο σχολάρχη τον Ευγένιο Βούλγαρη, σοφό επιστήμονα, παιδαγωγό, μεγάλο συγγραφέα, ρήτορα και με βαθιά ορθόδοξη πίστη.  Εξαιτίας του γλωσσικού ζητήματος, άλλοι του ψάλλουν διθυράμβους (π.χ. Καλλιγάς) και άλλοι τον επικρίνουν σφοδρότατα (π.χ. Διονύσιος Θερειανός). Γεννήματα του Ευγένιου Βούλγαρη είναι ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο μέγας διδάσκαλος του Γένους Ιωάννης Πέζαρος ο Θεσσαλός και ο μάρτυς επίσκοπος Πλαταμώνος Διονύσιος.

Δεν λείπουν βέβαια οι ευεργέτες στα Γιάννινα, όπως ο μεγαλέμπορος Ζώης Καπλάνης που χρηματοδότησε την Μαρουτσαία  Σχολή, που μετονομάζεται τιμητικά σε Καπλάνειο Σχολή. Την σχολαρχία αναλαμβάνει ο Αθανάσιος Ψαλίδας, ένας τολμηρός ανακαινιστής στην εκπαίδευση. Εν τω μεταξύ έρχεται ο πόλεμος της Πύλης με τον Αλή πασά και η ελληνική επανάσταση και η δραστηριότητα των σχολών αναστατώνεται.

Η Ζωσιμαία Σχολή

Προτού όμως αποκατασταθεί η ηρεμία και η τάξη, ιδρύεται του 1828 η Ζωσιμαία Σχολή που στις μέρες μας δεν είναι παρά το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Πρώτος σχολάρχης είναι ο Γεώργιος Κρασάς  και ακολουθούν σπουδαίοι σχολάρχες, διδάσκαλοι, συγγραφείς και άριστους επιστήμονες.

Πρέπει να σημειωθεί ότι εκτός από τις σπουδαίες αυτές σχολές λειτουργούσαν και μικρότερα σχολεία ακόμα και υπαίθρια, γεγονός που μαρτυρεί την πνευματική ατμόσφαιρα που επικρατούσε στα Γιάννινα.

Στη Βόρειο Ήπειρο η Μοσχόπολη διαδραματίζει μέγιστο πολιτιστικό ρόλο. Ο πληθυσμός της Μοσχόπολης κατά τους μετριότερους υπολογισμούς έφθανε στους 60.000 και το πρώτο τυπογραφείο της ηπειρωτικής Ελλάδας ιδρύεται εκεί. Πρώτο σχολείο λειτουργεί στη Μοσχόπολη από τα τέλη του 17ου αιώνα (πρώτος διδάσκαλος ο Χρύσανθος ο Ηπειρώτης) και μετέπειτα λειτουργούν δυο σχολεία, τα οποία ενώνονται  και μένουν γνωστά ως Νέα Ακαδημία (διάσημοι διδάσκαλοι Θεόδωρος Αναστασίου Καβαλιώτης, Δανιήλ κλπ).

Οι Μοσχοπολίτες αναγκάστηκαν να καταφύγουν στα κέντρα της Μακεδονίας και σε ελληνικές παροικίες στο εξωτερικό, εξαιτίας της καταστροφή της πόλης τους το 1765. Διέπρεψαν στο εμπόριο, τις τέχνες και τα γράμματα και βοήθησαν σημαντικά τη σκλαβωμένη πατρίδα τους. Ενδεικτικά αναφέρεται  ο πάμπλουτος Σίνας, ο οποίος προσέφερε μυθώδη ποσά στην  Ελλάδα.

Νότια, η Αρτα  έχει να επιδείξει επίσης σπουδαία πνευματική κίνηση. Είναι εξακριβωμένο ότι λειτουργεί  το 1670  η Σχολή Άρτας με σχολάρχη τον Σωφρόνιο Λεχούδη. Όταν η Αρτα ελευθερώθηκε η Σχολή ονομάστηκε Γυμνάσιο και ακολούθησαν και άλλα σχολεία.  Δίδαξαν σημαντικοί διδάσκαλοι και φοίτησαν εκεί σπουδαίοι μετέπειτα  διδάσκαλοι, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης , ο Κωνσταντίνος Σακελλαρόπουλος κ.α.

Στην σχολή του Μετσόβου επίσης παρελαύνουν  πάρα πολλοί ονομαστοί διδάσκαλοι με πρώτο τον Νικόλαο Ζερζούλη.

Αλλά και τα υπόλοιπα μικρότερα ηπειρωτικά κέντρα διακρίθηκαν στην παιδεία με διαλεχτούς διδασκάλους, όπως το Μονοδένδρι, η Ζίτσα, οι Καλαρίτες (μαθήτευσε ο Ιωάννης Κωλέττης,  πρώτος πρωθυπουργός της Ελλάδας), η Παραμυθιά, η Πάργα, η Πρέβεζα κ.α.

Το συμπέρασμα που διαπιστώνεται είναι ότι η φιλοπατρία, ο χαρακτήρας, η ψυχοσύνθεση και το φιλόθρησκο των Ηπειρωτών οφείλονται κατά πολύ μεγάλο βαθμός στην  προσήλωση, που αυτοί έδωσαν στα γράμματα, την πνευματική αφύπνιση και τον διαφωτισμό. Αν ήθελε κανείς να αναφέρει όλα τα ονόματα των διδασκάλων, των ευεργετών και των συνδρομητών της Ηπείρου θα μπορούσε να καλύψει  πάρα πολλές σελίδες βιβλίων.
Η πρωτεύουσα της Ηπείρου, τα Γιάννινα κατέστη  η κοιτίδα της Νεοελληνικής παιδείας από την τουρκοκρατία ακόμα. Από εκεί προήλθε ο ‘Φωτισμός του Έθνους’ και προετοιμάστηκε το έδαφος για την επανάσταση. Εκεί διέπρεψαν οι πρωτοπόροι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Νεόφυτος Δούκας και Ιωάννης Βιλλαράς, οι οποίοι αν και ήταν άκρως αντίθετοι (ο πρώτος άκρως συντηρητικός και ο δεύτερος άκρως μεταρρυθμιστής) είναι τέλειοι πατριώτες και ο καθένας έδωσε τη μάχη του από τη δική του σκοπιά.

Έτσι, μέσα σε αυτήν την αντιφατική, αλλά και τόσο γόνιμη πάλη, τα σχολεία της Ηπείρου γαλούχησαν έξοχες φυσιογνωμίες και σκαπανείς του Ηπειρωτικού και Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Του Γιάννη Τσιαμήτρου

Εκπαιδευτικού και Χοροδιδασκάλου

(Περιληπτική απόδοση 2ου τόμου του τετράτομου έργου του Δρ. Αχ. Λαζάρου με τίτλο  ''ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ και ΛΑΟΙ Ν.Α ΕΥΡΩΠΗΣ - Διαχρονικές και Διεπιστημονικές Διαδρομές'')