«Σούρβα»: Τα κάλαντα της πρωτοχρονιάς σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης

Το Σόρβον, (αρχ. Όον, λατ. sorbus) και γνωστό ως σούρβο είναι δέντρο φυλοβόλλο μεσαίου μεγέθους 15-20μ. ψηλό, αλλά και ο καρπός του. Ανήκει στην οικογένεια των (Ροδιδών-Rosaceae) και παράγει κίτρινους ή κατακκόκινους καρπούς που χρειάζονται μια περίοδο υπερωρίμανσης για να αποκτήσουν καφέ χρώμα και να γίνουν γλυκείς και φαγώσιμοι. Στην Ελλάδα ευδοκιμεί στη Δυτική Μακεδονία και ιδιαίτερα στην Σιάτιστα, Εράτυρα, Άργος Ορεστικό, Κορησός Καστοριάς και γι΄αυτό το λόγο συνδυάζεται με τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα, τα ονομαζόμενα: «σούροβα».

Ο καρπός του φυτού Sorbus domestica (Rosaceae) χρησιμοποιείται εμπειρικά σε πολλές περιοχές της Ευρώπης σαν αντιοξειδωτικός παράγοντας σε ποτά και στην παραδοσιακή ιατρική σαν υπογλυκαιμικό και προληπτικό των δευτερογενών συμπτωμάτων του διαβήτη...

Η Σορβιά κατέχει σημαντικότατη θέση στις παραδόσεις, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Οι Κέλτες το θεωρούσαν ιερό και πίστευαν πως το ξύλο της σορβιάς φυλακίζει τα κακά πνεύματα, ενώ η ελληνική μυθολογία αποδίδει τις μαντικές ικανότητες του Τειρεσία στο ραβδί σορβιάς που κρατούσε. 

Τα κάλαντα της παραμονής της πρωτοχρονιάς σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας [σσ και Θράκης] λέγονται ακόμα σούρβα. Οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν την προέλευση αυτής της ονομασίας, αλλά ο Γεώργιος Βιζυηνός στο έργο του «Ποίος ήτον ο Φονεύς του Αδελφού μου» αναφέρει αναλυτικά το έθιμο που αφορά την τύχη που έφερνε η σορβιά στην έναρξη του νέου έτους.

Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλες τις αναφορές, γραπτές ή προφορικές, σχετικά με την κατανάλωση του καρπού της οικιακής σορβιάς σαν παραδοσιακό φάρμακο, αυτός κρίνεται κατάλληλος για κατανάλωση, μόνο σε υπερώριμο στάδιο, όταν δηλαδή οι καρποί έχουν μαλακώσει αρκετά, ο φλοιός τους έχει γίνει σκούρος και η σάρκα έχει πάρει ένα σκούρο καστανό χρώμα. Οι κάτοικοι της Ροδόπης δεν αφήνουν τον καρπό να ωριμάσει πάνω στο δέντρο. Συλλέγουν τους καρπούς από το δέντρο όταν αυτοί είναι ακόμα άγουροι, σκληροί και κίτρινοι γύρω στα τέλη Αυγούστου και τους αφήνουν να υπερωριμάσουν μετασυλλεκτικά σε σκιερό και ξηρό μέρος για τρεις εβδομάδες τουλάχιστο. 

Τα αποτελέσματα αποδεικνύουν τη διατροφική αξία του καρπού και του πολτού ως πηγή αντιοξειδωτικών, αλλά και ως επιβραδυντικός παράγοντας της εκδήλωσης των δευτερογενών επιπλοκών του διαβήτη. Οι καρποί αποτελούν πλούσια πηγή φυσικών φαινολών, των οποίων η αξία στη διατροφή έχει αποδειχθεί από τη μέχρι τώρα έρευνα. Έτσι σε αυτή την περίπτωση επιβεβαιώνεται η λαϊκή θεραπευτική παράδοση.

[Πηγή: Αποσπάσματα από διδακτορική διατριβή, "Φυτοχημική ανάλυση των καρπών του Sorbus domestica (Rosaceae) σε συνδυασμό με την αντιοξειδωτική ικανότητα και αναστολή της αναγωγάσης της αλδόζης", Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσ/νίκης, Θεσσαλονίκη, 2008. Βλ. Εδώ]

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η αγάπη και ο σεβασμός των αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων για τη σουρβιά, καθώς και οι σχετικές δοξασίες και τα συναφή τους εθιμικά δρώμενα, συνεχίστηκαν και αργότερα, κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. 

Ενδεικτικά αναφέρεται ότι, κατά τους χρόνους αυτούς και έως το έτος 1965 περίπου σε πολλά αγροκτήματα της πατρίδας μας καλλιεργούνταν σουρβιές ενώ σε αρκετά χωριά της Βορείου Ελλάδος ονομάζουν μέχρι σήμερα τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς «Σούρβα» και τα ραβδιά των παιδιών «σουρβάκες ή σουρβάκια».

Τα Αϊ Βασιλιάτικα έθιμα του λαού μας

Του Απόστολου Ποντίκα, 

δάσκαλου, καθηγητή, πτυχ. Πολιτικών Επιστημών, σχολικού συμβούλου

Κι αρχή καλός μας χρόνος... Έρχεται ο νέος χρόνος για να γεμίσει την ψυχή μας με την ελπίδα πως κάτι καινούριο θα φανεί, κάτι καλύτερο από την περασμένη χρονιά. Πάντα η ίδια ανθρώπινη ανησυχία, η ίδια προσμονή. Η Πρωτοχρονιά, πρώτη ημέρα του νέου χρόνου, ημέρα γιορτής του Μ. Βασιλείου, γιορτάζεται στη χώρα μας με λαμπρότητα και τα έθιμα του λαού μας είναι πάμπολλα. Αρχίζει το γιόρτασμα ο λαός μας με τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα, τα οποία παλιότερα έψαλαν το βράδυ της παραμονής του Νέου Έτους, ενώ τα τελευταία χρόνια ψέλνονταν όλη την ημέρα της Πρωτοχρονιάς και της παραμονής.

Τα χαρμόσυνα αυτά τραγούδια που παραλλάζουν από τόπο σε τόπο, αλλά με βασικό νόημα, έχουν βαθιές ρίζες και συμβολισμούς. Αρκετά τραγούδια αναφέρονται στον Άγιο Βασίλειο και προσδίνουν σ’ αυτόν ορισμένες ιδιότητες.

«Αϊ Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία

βαστάει πένα και χαρτί

χαρτί και καλαμάρι

με το ραβδί του ακούμπησε

να πει την αλφαβήτα».

Δηλαδή, ο Άγιος έρχεται από την Καισάρεια, όπου ήταν επίσκοπος στην περιοχή αυτή. Με την ιδιότητα του οδοιπόρου βαστά στα χέρια του ένα ραβδί. Ακουμπώντας μ’ αυτό τη γη για να πει την Άλφα-Βήτα, το κατάξερο ραβδί πετάει χλωρά κλαριά και φύλλα. 

«...Το ραβδί του ήταν ξερό, χλωρούς βλαστούς πετάει»

Ο συμβολισμός αυτός υπάρχει και στην Π. Διαθήκη, όπου ο Ααρών, αδελφός τού Μωυσή, για να εκλεγεί ανάμεσα στις 12 φυλές τού Ισραήλ αρχηγός, το ραβδί του πέταξε βλαστούς.

«... Και ιδού εβλάστησεν η ράβδος, η Ααρών και εξήνεγκεν βλαστόν και εξήνθησε άνθη και εβλάστησε Καρνα» (Αριθ. κεφ. 17).

Ένα άλλο τέτοιο φαινόμενο υπάρχει στους περσικούς πολέμους, όπου ο Ξέρξης πυρπόλησε την Ακρόπολη και κάηκε και η ελιά. Την επόμενη ημέρα το καμένο απομεινάρι «βλαστόν πηχυαίον» επέταξε.

Μια άλλη παραλλαγή θέλει να βλαστάνει χρυσό δέντρο εκεί που στάθηκε ο Χριστός «κι εκεί που στάθηκε ο Χριστός, χρυσό δέντρο φυτρώθη, κι εκεί που παραστάθηκε χρυσό κυπαρισσάκι». Εξάλλου ο Αϊ-Βασίλης παρουσιάζεται σαν μικρός μαθητής που κρατά πένα και χαρτί και πηγαίνει στο σχολείο «... Βασίλη μ’ πόθεν έρχεσαι και πούθε κατεβαίνεις; Από τη μάνα μ’ έρχομαι και στο σχολειό πηγαίνω». Ένα άλλο είδος τραγουδιού που υπήρχε στις ορεινές περιοχές του Ολύμπου, της Δυτικής Μακεδονίας, ήταν τα Σούρβα. Το έθιμο αυτό συναντήσαμε το 1978 και στον Έβρο να παίζεται από μαθητές, οι οποίοι κρατούσαν ένα ραβδί και τραγουδούσαν: «Σούρβα - Σούρβα, κι Αϊ-Βασίλη. Τι λαλάς, κυρ Βασίλη; Για τ’ αρνιά, για τα κατσίκια...».

Οι νοικοκυρές πρόσφεραν στα παιδιά γλυκίσματα, ξηρούς καρπούς και καλαμποκίσια πίτα, με τυρί παρασκευασμένη και χοιρινό λίπος. Ο αρχηγός της ομάδας έπρεπε να ρίξει στο τζάκι αλάτι και να ευχηθεί υγεία και καλή σοδειά στο νοικοκύρη.

Βέβαια η Πρωτοχρονιά, πέρασμα στο νέο χρόνο, είναι φυσικό να συνδέεται με συνήθειες που εξασφαλίζουν το καλό και την αποφυγή ενεργειών που μπορεί να σημαίνουν κακό για το χρόνο που έρχεται. Έτσι, η έννοια του ποδαρικού είναι πολύ σημαντική για τη λαϊκή Πρωτοχρονιά. Η αντίληψη για το καλόπιασμα του νέου έτους οδηγεί στην επίσκεψη στη βρύση, όπου έπαιρναν το «αμίλητο νερό» για να ραντίσουν το σπίτι και τα μέλη της οικογένειας. Στην Κρήτη το ποδαρικό έφερναν τα παιδιά, που έμπαιναν στο σπίτι και κάθονταν πάνω σε άσπρη πέτρα λέγοντας: «Κλου-κλου στα ορνίθια σας. Καλοχρονιά στα ρίφια σας, αρνιά και ρίφια θηλυκά και μουσκάρια αρσενικά...».

Ποικιλία αντιλήψεων, ενεργειών και πράξεων, απαντάται στη χώρα μας. Έτσι το καλόπιασμα των στοιχείων της φύσης, η εισαγωγή κλαδιών αειθαλών δένδρων στο σπίτι αποτελούν έθιμα «διαβατήρια» σε σημαντικά περάσματα και πανάρχαια κατάλοιπα λαϊκής λατρείας και δεισιδαιμονιών.. [Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο: Εδώ]

Παραδοσιακά Κάλαντα Θράκης: Σούρβα 

Πηγή βίντεο: Εδώ

Το έθιμο της φωτιάς τις παραμονές της Πρωτοχρονιάς: Σούρβα
Πρόμαχοι Αλμωπίας Ν. Πέλλας

Πηγή βίντεο: Εδώ

Ένα άλλο σημαντικό έθιμο την ημέρα της Πρωτοχρονιάς ήταν οι μεταμφιέσεις των νέων ανθρώπων σε ορεινές αγροτικές περιοχές. Σήμερα οι πολιτιστικοί σύλλογοι ξέθαψαν το έθιμο αυτό και το πραγματοποιούν με την ονομασία τα ρογκατσάρια, μπουμπουτσάρια κ.λπ. Οι νέοι πριν από ένα μήνα γύριζαν στα σοκάκια των χωριών και αρματωμένοι με κουδούνες και κυπριά δημιουργούσαν μια χαρούμενη εικόνα, προαγγέλλοντας έτσι τον ερχομό του Αϊ-Βασίλη. Ετοίμαζαν τις στολές, τις μάσκες και όλα τα εξαρτήματα της μεταμφίεσης. Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς ντύνονταν και μετέβαιναν στην αυλή της εκκλησίας, όπου περίμεναν να τελειώσει η θεία λειτουργία, η οποία, ως γνωστόν, την ημέρα αυτή είναι του Μ. Βασιλείου και όχι του Ι. Χρυσοστόμου.

Οι μεταμφιέσεις ήταν πολλών ειδών: γύφτοι, αρκουδιάρηδες, γιατροί, χωροφύλακες, ληστές, γέροντες, κλέφτες, παπάδες κ.λπ. Η ομάδα που αποσπούσε τα χειροκροτήματα και προκαλούσε το ενδιαφέρον ήταν ο γαμπρός και η νύφη, που πλαισιώνονταν από ασκεπείς φουστανελοφόρους με τον «γκουγκουάτο», δηλαδή τον αρματωμένο με κουδούνια και κυπριά και τους συλλέκτες των δώρων που έδινε κάθε οικογένεια. Η ομάδα αυτή, αφού τελείωνε η θεία λειτουργία με τον παπά της εκκλησίας έσερνε το χορό και στη συνέχεια ορμούσε στα σπίτια, όπου οι νοικοκυρές έδιναν χρήματα, χοιρινό κρέας και λουκάνικα. Το βράδυ όλοι οι μεταμφιεσμένοι μαζεύονταν στην κεντρική πλατεία του χωριού, όπου στηνόταν πραγματικό γλέντι, στο οποίο μετείχε όλο το χωριό. Έψηναν χοιρινό κρέας, λουκάνικα και έπιναν άφθονο κρασί. Τα χρήματα που συγκέντρωνε η ομάδα της νύφης και του γαμπρού μοιράζονταν σε φτωχές οικογένειες και ενίσχυαν και το σχολικό ταμείο.

Οι μεταμφιέσεις: Σούρβα στη Λάρισα της Θεσσαλίας:

Πηγή βίντεο: Εδώ