Ο παπά Κλήμης Πάτσιο από την Γκραμπόβα

Γράμποβο

Βλάχος στην καταγωγή υπηρέτησε ως ιερεύς στα βλαχοχώρια στον νομό του Πόγραδετς. Επέζησε του διωγμού και εκοιμήθη περίπου 85 χρόνων το έτος 1997. Ανακαλύψαμε ότι υπήρχε μόλις το 1997, τρεις μήνες προ της κοιμήσεως του. Η κατάστασις η γνωστή που επικρατούσε στην Αλβανία δεν επέτρεψε να φθάσωμε ως το χωριό όπου έμενε για να πάρωμε την πολύτιμη ορθόδοξο μαρτυρία να την διαδώσουμε για το μέλλον. 

Όταν φτάσαμε στο Πόγραδετς μας πληροφόρησαν ότι εκοιμήθη. Δεν είναι δυνατόν να φθάσουμε στο χωριό του για να μάθουμε λεπτομέρειες από τους γνωστούς και τους συγγενείς του γιατί δεν υπάρχει αμαξιτός δρόμος. Υπήρχε ένας υποτυπώδης χωματόδρομος μέχρι ενός σημείου, μετά έπρεπε πεζή να φθάση κανείς στο χωριό του παπά-Κλήμη, όπως με πληροφόρησαν. Οι μόνες πληροφορίες σκιαγραφούν τον πατέρα Κλήμη ως ένα ταπεινό λευϊτη που εργάστηκε με ζήλο στο καθήκον του ως ιερεύς. Μετά το 1967 που απαγορεύθηκε η θρησκεία πικραμένος αποσχηματίσθηκε και δούλευε εργάτης σε κολχόζ. Μετά την πτώσι του καθεστώτος επανήλθε στις τάξεις του ιερού κλήρου της Αλβανίας έως ότου εκοιμήθη εν Κυρίω.

2α Συνέντευξις (3-5-2001) για τον παπά-Κλήμη Πάτσιο από 

το χωριό Γράμποβο Πόγραδετς

Ευρισκόμενος την 3-5-2001 στην Εγκληματολογική Υπηρεσία Θεσσαλονίκης, όπου οι αλλοδαποί έδιναν αποτυπώματα, απρόοπτα γνώρισα την κ. Μαρία Λεωνίδα Νίτσο, Βλάχα από το χωριό Μπομποστίτσα Κορυτσάς. Ευλαβής κυρία η οποία μου τράβηξε την προσοχή από τα φερσίματα της απέναντι στον ιερέα.

Διεπίστωσα ότι ήταν η εγγονή του παπά-Κλήμη Πάτσιο, Έλληνα Βλάχου, τον οποίον δεν μπόρεσα να συναντήσω και γι' αυτό και περιορίστηκα στα όσα γράφω παραπάνω. 

Άρχισα να την ρωτώ για τον παππού της (από την μητέρα της), τον παπά-Κλήμη Πάτσιο για να μπορέσω να μάθω πιο πολλά έτσι που να σκιαγραφήσω την προσωπικότητα του. 

- Μου είχε πολλή αγάπη και εκείνος μου έμαθε το ''Πάτερ ημών...'', το ''Άγιος ο Θεός...'' να το λέγω τρεις φορές. Όταν πηγαίναμε στο σπίτι του ή ερχόταν εκείνος στην Μπομποστίτσα ποτέ δεν αρχίζαμε να τρώμε άμα δεν κάναμε ''Σταυρό'' και δεν ''Σταύρωνε'' και εκείνος το φαγητό. Το ίδιο και όταν τελειώναμε. Δεν φοβόταν καθόλου. Μας έλεγε για τον άνθρωπο που θα αναστηθή. Μας έλεγε για τον Άγιο Νικόλαο, τον Άγιο Γεώργιο, τον Άγιο Δημήτριο, την Αγία Παρασκευή.

- Αλήθεια, Μαρία, πότε σας τα έλεγε αυτά;

- Εγώ πιο πολύ από το 1980 και μετά που μεγάλωσα μου εμπιστευόταν πιο πολλά. Μας μιλούσε στα βλάχικα. Στο σπίτι μιλούσαμε βλάχικα, η γιαγιά μου δεν ξέρει αλβανικά. Και σήμερα ακόμη στα βλάχικα μας μιλάει.

- Α! ζει η γιαγιά σου;

- Ναι, ναι. Είναι εδώ στην μικρότερη θεία μου, στη Θεσσαλονίκη. 

- Στη Θεσσαλονίκη; Που μένει; Μπορεί να μας ειπή για τον παππού σου; Η θεία σου που μένει; Έζησε καλά τον παππού σου; μπορεί να μας ειπή; 

- Ω! ναι. Τι λέτε. Η γιαγιά είναι καλά και θα μας ειπή πολλά, αλλά και η θεία μου είναι πιστή. Κάθε Κυριακή ζυμώνει ''λειτουργιά'' και την πάει στην εκκλησία εκεί στο Επταπύργιο που μένουν.

Λοιπόν, το απόγευμα ραντεβού στις 7 μ.μ. Μόλις τελειώσω το μάθημα στο σχολείο θά 'ρθω να πηγαίνουμε μαζί ή με τον Λεωνίδα που θα έχη σχολάση από την δουλειά. 

- Σίγουρα θα πάμε; μην τυχόν και με ξεγελάσετε;

- Πάτερ Λευτέρη, εγώ σε είδα και έτρεξα, σου φίλησα το χέρι και δεν μπορείς να ξέρης πόσο χάρηκα. Ο παππούς μου ήταν σαν εσένα. Με πήγαινε στην εκκλησία που την είχαν αυτοί του κόμματος κλεισμένη και έβλεπα τον Άγιο Ονούφρη, τον Άι Κωνσταντίνο, την Αγιομαρίνα... και μας έβαζε και φιλούσαμε την πόρτα, τον τοίχο και φεύγαμε. Η γιαγιά μας έμαθε να κρατάμε Τετάρτη και Παρασκευή... Τι λέτε; εγώ να γελάσω παπά; Όχι... όχι... αν δεν έρθη ο Λεωνίδας θα πάμε μαζί. Έχω και αδελφή εδώ και ο άντρας της ο Γιώργος είναι Βλάχος από την Σίπσκα, κοντά στην Μοσχόπολι. 

- Καλά. Σ' ευχαριστώ. Την ευχή του Κυρίου και τα λέμε το βράδυ, όπως δήποτε.

Ο Λεωνίδας Νίτσος από την Μπομποστίτσα διερμηνέας από τα βλάχικα στα ελληνικά

Μόλις έφτασα με περίμενε στην άσφαλτο ο Λεωνίδας Νίτσος με το μικρό Νικόλα. Με καλωσορίζει στα βλάχικα.

- Δεν τα ξέρω Λεωνίδα. Λίγα, πολύ λίγα που έμαθα από συμμαθητές μου στο Γυμνάσιο.

- Ελάτε στο σπίτι πέντε λεπτά και είμαι έτοιμος.

Εκεί μου έβαλε να ιδώ το βίντεο της βάπτισης του Νικόλα. Η εισαγωγή και η μουσική στα ελληνικά. ''Έχω πικρό παράπονο'', το Ηπειρώτικο τραγούδι από την Δρόπολι της Β. Ηπείρου.

- Έτοιμοι! 

Φύγαμε για το σπίτι της παπαδιάς του παπά-Κλήμη Πάτσιο. Μας ανοίγει η κόρη του παπά-Κλήμη, η Τατιάνα, σύζυγος του Νικολάκη. Εμένα με καλωσορίζει ελληνικά, τον Λεωνίδα βλάχικα.

Η παπαδιά σεμνή, ίδια με όποια δήποτε γερόντισσα του χωριού μου στα φερσίματα, στο ήθος, στην αμφίεσι. Γρήγορα-γρήγορα το μαγνητόφωνο και αρχίζουμε, ο Λεωνίδας στα βλάχικα ρωτάει ότι εγώ υποβάλλω:

- Λεωνίδα, πως λέγαν την μητέρα της;

- Φίλα.

- Πως την βάπτισε ο παπάς;

- Φιλαρέτη.

- Τον πατέρα της πως τον λέγαν;

- Γιάννη ή Γιοβάνη.

- Πότε παντρεύτηκε με τον παπά-Κλήμη;

- Το 1938.

- Ποιό είναι το όνομα της;

- Κωνσταντινιά.

- Σε ποιό χωριό γεννήθηκε;

- Στη Γκράμποβα.

- Ο παπά-Κλήμης;

- Και ο παπάς στην Γκράμποβα.

Ο παπά-Κλήμης Πάτσιο (1911-1997) με ελληνική καταγωγή, Βλάχος

- Πότε γεννήθηκε ο παπά-Κλήμης;

- Το 1911.

- Που πήγε σχολείο; Πήγε σχολείο ή όχι;

- Πήγε στη Μοσχόπολι τέσσερα χρόνια στα ελληνικά.

- Τα ήξερε τα ελληνικά ο παπά-Κλήμης;

Μπαίνει στη συζήτησι η κόρη του παπά-Κλήμη η Τατιάνα που κάθεται πίσω από την μαμά και την υποβαστάζει.

- Ω! ναι. Τα μιλούσε πολύ καλά και τα έγραφε επιβεβαιώνει η Τατιάνα.

- Τατιάνα, της λέγω στα αλβανικά, τι συνείδησι είχε ο μπαμπάς; Πως ένιωθε; Πες μου την αλήθεια.

- Βλάχος, Έλληνας.

- Μετά από τέσσερα χρόνια σχολείου που πήγε;

- Πήγε φαντάρος, παντρεύτηκε και έγινε παππάς.

- Πότε έγινε παππάς, πότε χειροτονήθηκε;

- Έγινε παπάς προτού να έλθη ο Ενβέρ Χότζας, στα 1940 νομίζω.

- Ποιός τον χειροτόνησε; Ποιός δεσπότης;

- Ο Βασίλειος; ο Βησσαρίων; Δεν ενθυμούμαι, πέρασαν τόσα χρόνια, παιδί μου.

- Που έγινε παππάς; Σε ποιό χωριό;

- Στη Γκράμποβα, εκεί τον χειροτόνησε, εκεί υπηρέτησε όλα τα χρόνια.

Τι έγινε στη Γκράμποβα μετά το 1967

- Μετά το 1968 που έκλεισαν τις εκκλησίες, τι έγινε με τον παπά-Κλήμη;

- Πήγε δουλειά στο κολχόζ. Τσομπάνος στα πρόβατα πήγε και δούλευε και στις φλοκάτες. Στα μαντάνια που έκαναν τις φλοκάτες. 

- Οι άνθρωποι πως του φερνόταν;

- Όλοι πολύ καλά. Στο χωριό ήμασταν όλοι Βλάχοι-χριστιανοί.

- Αυτοί που ήταν στο κόμμα;

- Ε! αυτοί δεν τον θέλαν. Μα όλοι οι άλλοι τον σέβονταν και δεν μπορούσαν να του κάνουν τίποτα.

- Φυλακή πήγε καθόλου;

- Όχι, όχι, δεν πήγε.

- Ποιός του είπε να βγάλει τα ράσα, να κόψει τα γένια του;

- Αυτοί, οι κομμουνιστές.

- Τα ράσα τι τα έκανε;

- Του τα πήραν όλα αυτά που φορούσε, ότι είχε στο σπίτι, στην εκκλησία, τα βιβλία όλα... όλα του τα πήραν αυτοί από το κόμμα.

Η κόρη του παπά-Κλήμη Πάτσιο, η Τατιάνα, θυμάται για τον πατέρα της

Επεμβαίνει η Τατιάνα και λέγει:

- Εγώ τα ενθυμούμαι. Τα βάλανε φωτιά. Ο μπαμπάς μου είχε κρύψει το Μεγάλο Ευαγγέλιο και κάτι μικρά άλλα βιβλία. Τα ενθυμούμαι εγώ που όταν ήταν εορτή εκείνος τότε τα έβγαζε και κρυφά ''τραγουδούσε'', δηλαδή έψαλλε πότε από τα μικρά, πότε από τα μεγάλα. Αυτά τα είχε πάρει κρυφά, δεν τα ήξεραν αυτοί.

- Πόσο χρονών είσαι, Τατιάνα;

- Ε, πες στα σαράντα μου.

- Τα θυμάσαι καλά βλέπω.

- Όλα τα θυμάμαι. Ήμουν έξι χρονών περίπου τότε. Θυμάμαι τον ''Επιτάφιο'' κάτω από το τραπέζι που περνούσαν, που το έφερναν ''γύρω-γύρω'' από την Εκκλησία.

Επιτροπές του κόμματος με μουσουλμάνους ξεγυμνώνουν τις Εκκλησίες

- Του είπαν να βγάλη τα ράσα και να ξυριστή; του πήραν τα ράσα;

- Ήταν ένα μπαούλο μεγάλο που καθόταν οι παπάδες. Ήρθαν όλοι αυτοί από την πόλι Γκράμς. Είχαμε ένα ωραίο ''φωτιστικό'' (εννοεί τον πολυέλαιο της Εκκλησίας), πήραν τα βιβλία, εικόνες, τα κλέψαν όλα... όλα. Ήταν επιτροπή. Οι πολλοί ήταν μουσουλμάνοι από την πόλι. 

Ο παπά-Κλήμης κράτησε μόνον αυτά.

Ο παπά-Κλήμης Πάτσιο έκανε το σπίτι του Εκκλησία

- Τατιάνα, πες μου, ο μπαμπάς, αφού κλείσαν οι Εκκλησίες και απαγορεύτηκε η θρησκεία τι έκανε; Μέσα στο σπίτι έκανε αγιασμό;

- Ω! έκανε, έκανε, έκανε, ναι...

- Δεν φοβόταν από τα παιδιά του, από την γυναίκα του; Αλήθεια πόσα παιδιά έκανε;

- Πέντε κορίτσια και ένα αγόρι.

- Τι ονόματα έχουν τα αδέλφια σου;

- Η μεγάλη είναι η Φόνη, δηλαδή Περσεφόνη, η δεύτερη Παυλίνα, η τρίτη Νικολέτα και Ντονίκα, ο τέταρτος ο αδελφός μου ο Χριστάκης, η πέμπτη η αδελφή μου Λουϊζα και εγώ η μικρή.

Ο παπά-Κλήμης βάπτιζε κρυφά μετά το 1967 που κηρύχθηκε 

αθεϊα στην Αλβανία επίσημα

- Ο μπαμπάς σου έκανε βάπτισι μετά που τον γύρισαν με το ζόρι;

- Ναι, ναι. Βάπτισε τον ανεψιό του που πέθανε τώρα.

- Πως τον λέγαν;

- Γιώργη και το επίθετο Φίλο (Φίλος). Τρία χρόνια έχει που πέθανε από καρδιά. 

- Πότε; 

- Αυτόν τον βαπτίσαν τριών χρόνων. Τον βαπτίσαν στο σπίτι μας. 

- Είχαν νουνό;

- Ναι, την αδελφή του πατέρα μου. Τα θυμάμαι. Βάλανε το καζάνι, ύστερα βάλανε λουλούδια γύρω-γύρω, το νερό.

- Επιτραχήλι είχε;

- Όχι, μόνο με αυτό το μικρό βιβλίο. (Εννοεί το μικρό ευχολόγιο που διέσωσε ο παπά-Κλήμης).

- Είχε κάνει άλλη βάπτισι;

- Όχι, δεν θυμάμαι.

- Για ρώτησε την γιαγιά, σε άλλα σπίτια έκανε βάπτισι;

- Φοβόταν και ο παπάς και ο κόσμος.

- Τον ρωτούσαν πότε είχε Πάσχα, εορτές;

- Ω! ναι. Όλες οι γυναίκες σχεδόν. Οι Βλάχοι πιστεύαν στο θεό. 

- Διάβαζε ευχές από το μικρό βιβλιαράκι σε άλλους;

- Διάβαζε, διάβαζε.

- Έκανε, δηλαδή, κρυφά τα καθήκοντα του.

- Με βασιλικό και με διάσμο (δυόσμο) έκανε μέσα στο νερό τον αγιασμό.

-  Στέφανα έκανε; Κρυφά, δηλαδή.

- Όχι, όχι, όχι. Δεν τα θυμάμαι, δεν θυμάμαι.

- Στο σπίτι έκανε Σταυρό μετά που τον ξυρίσαν;

- Ε! όταν τρώγαμε μας έμαθε στην αρχή όλοι να κάνουμε τον Σταυρό, και όταν τελειώναμε το ίδιο.

- Δεν φοβόταν;

- Καθόλου. Ο μπαμπάς στο σπίτι δεν φοβόταν. Στο σπίτι του αδελφού του, της αδελφής του, όλοι κάναν τον Σταυρό τους.

- Τον θείο σου πως τον λέγαν;

- Μιχάλη.

- Την θεία σου;

- Μαρία.

Ο παπά-Κλήμης, σχεδόν τυφλός, διδάσκει τον αντικαταστάτη του

Γκραμπόβα 1970

- Ο παπά-Κλήμης μόλις έπεσε ο Κομμουνισμός τι έκανε; Πήγε στην Εκκλησία; Λειτουργούσε;

- Ο παπά-Θώδης (Θεόδωρος) που είναι στο Πόγραδετς σήμερα ο μπαμπάς μου τον έμαθε. Κάθε ημέρα στην Εκκλησία. Είχαμε φύγει από το χωριό και κατοικούσαμε τελευταία στο Πόγραδετς. Μα δεν μπορούσε να κάνη τα καθήκοντα γιατί δεν έβλεπε. Με το ζόρι με το μπαστούνι πήγαινε ως τον ναό να λέη στον παπά-Θώδη πως να κάνη θεία Λειτουργία όλα-όλα.

- Πόσο καιρό τον μάθαινε;

- Ε! κάθε ημέρα πήγαινε ως που πέθανε.

- Ράσα γιατί δεν φόρεσε;

- Δεν έβλεπε. Ήταν σχεδόν τυφλός και τον εμπόδιζαν να περπατήση. Μία φορά τον κτύπησε αυτοκίνητο.

- Α! δεν μπορούσε.

- Δεν μπορούσε.

- Ο πάτερ Αναστάσιος στέλνει σύνταξι στην μητέρα;

- 24.000 λεκ μισθό του μπαμπά μου.

- Πόσα χρόνια ήταν παντρεμένη με τον παπά-Κλήμη; Τι θυμάται;

- Ε! πες 60 χρόνια περίπου. Τον αγαπούσε ο κόσμος. Ήταν καλός, ήταν εργατικός.

- Θυμάται κανένα έντονο γεγονός με τον παπά-Κλήμη; 

- Όλοι τον αγαπούσαν, ήταν όλοι Βλάχοι. Και από το άλλο το χωριό που είχαμε. Κάθε νύκτα και κάπου θα πήγαινε και κάποιος θα ερχόταν στο σπίτι.

- Έχει καμία φωτογραφία ως παπάς;

- Α! δυστυχώς τα πήραν τότε.

- Ποιοί;

- Οι κομμουνισταί της επιτροπής τις πήραν και τις έριξαν στη φωτιά.

- Κρίμα, δεν έχουμε μία.

Ο παπά-Κλήμης Πάτσιο για το προσκύνημα του Σταυρού

- Τι θυμάσαι άλλο, Τατιάνα;

- Θυμάμαι που όταν κλείσαν οι εκκλησίες μας έλεγε να φυλάμε το σταυρό, να κάνουμε έναν ξύλινο. Αφού τελειώναμε την προσευχή τον χαλούσαμε να μην τον δουν. Όταν ήταν εορτές μας έλεγε να τις κρατάμε να μην δουλεύουμε. Εμείς τότε κορίτσια κεντούσαμε βλέπεις την προίκα μας. Εκείνη την ημέρα δεν κεντούσαμε. Μας μάθαινε να κρατούμε την νηστεία της Τετάρτης και Παρασκευής δεν αρτενόμασταν (δεν τρώγαμε αρτήσιμα). Μας έλεγε ''να μην προδίδετε, να αγαπούμε τους άλλους''.

- Την νηστεία του Πάσχα μας την κρατούσε και μετά... Σήμερα... τώρα κρατώ την νηστεία.

Το δράμα των Βορειοηπειρωτών για τον γάμο

- Ο άντρας σου είναι Βλάχος, Τατιάνα;

- Μισός Βλάχος. Ο πατέρας του Ανδρέας κατάγεται από την Μοσχόπολι. Ο Ανδρέας, ο πεθερός μου, δεν τον βάπτισε, ήταν κομμουνιστής και του έβαλε και το όνομα Βλαδίμηρος. Κανείς δεν τον φωνάζει έτσι, όλοι τον λένε Νικολάκη. Ήταν κομμουνιστής μα αργότερα τον βάλανε φυλακή. Έτσι έμεινε αβάπτιστος και σήμερα κοντεύει τα πενήντα και κάνουμε νηστεία μα δεν μπορεί να κοινωνήση. Την μεγάλη εβδομάδα δεν τρώει ούτε λάδι. Δυστυχώς δεν κοινωνεί.

- Είστε στεφανωμένοι;

- Όχι. Αφού είναι αβάπτιστος. Δυστυχώς έτσι είναι. Ήρθαμε εδώ, δεν έχουμε τίποτα, δεν έχουμε κουμπάρους. Εγώ είμαι βαπτισμένη από τον μπαμπά, τα παιδιά τα βάπτισα.

Όλα γινόταν κρυφά στο σπίτι

- Τι άλλο θυμάσαι, Τατιάνα;

- Όλα τα κάναμε στο σπίτι. Όταν ερχόταν εορτή, η μαμά έκανε λειτουργιά. Εκείνη μ' έμαθε. Έκανε κερί από μέλισσα. Μικρά και λιανά τα έκανε και μετά τα καίγαμε αφού ο μπαμπάς τραγουδούσε. Θέλεις να σου ειπώ πως τα έκανε;

- Όχι. Που τα καίγατε;

- Στο σπίτι τα καίγαμε όλοι.

- Δεν σας πρόδιδε κανείς; Βάφατε αυγά;

- Όχι. Δεν μας έβλεπε κανείς. Κάναμε κρυφά. Βάφαμε αυγά. Σήμερα εγώ κάνω λειτουργιά στο σπίτι, δεν παίρνω έτοιμη. Εγώ την ζυμώνω και την πάω στην Εκκλησία.

- Κάνατε Πάσχα σπίτι, δηλαδή Θεία Λειτουργία;

- Χριστούγεννα, Πάσχα. Όταν γιόρταζαν στο σπίτι μας, ερχόταν ο θείος, η θεία, ο...

- Ποιός θείος ερχόταν;

- Ο θείος Μιχάλης. Δεν φοβόταν. Οι Βλάχοι τα κάναν κρυφά.

- Κάνατε εορτές;

- Ναι. Θυμάμαι όταν εόρταζε ο θείος Μιχάλης αδελφός του μπαμπά, ο Ηλίας πηγαίναμε ο μπαμπάς, η μαμά, εγώ που ήμουνα η μικρότερη την είχα από πίσω την μαμά και έβλεπα, τα θυμάμαι.

- Τατιάνα, θα τα βάλω στο βιβλίο όλα, να φαίνεται πως υποφέρατε οι Έλληνες Βλάχοι στην κομμουνιστική δικτατορία του Χότζα. Τι άλλο θυμάσαι όταν πηγαίνατε στον θείο Ηλία;

- Πηγαίναμε η μαμά με λειτουργιά, κερί, βασιλικό το κάναμε αυτό που σήκωνε την λειτουργιά (ΥΨΩΜΑ όπως πολύ το συνηθίζουν στο χωριό μου και σε όλη την Ελλάδα). Πηγαίναμε στον αδελφό της μάνας, τον λέγαμε Σταυρή, πηγαίναμε στον θείο Ναούμ. Εδώ δεν το ακούω αυτό το όνομα.

- Ο δάσκαλος δεν σε ρωτούσε τι κάνατε στο σπίτι;

- Δεν το λέγαμε τίποτα. Μας ρωτούσε ''βάψατε κόκκινα αυγά;''. 

''Όχι, τι είναι αυτό;'' του λέγαμε.

Ο παπά-Κλήμης Πάτσιο αρωγός σε εξόριστο συνεργάτη του Ενβέρ Χότζα. 

Η ποιμαντική του στους αλλόθρησκους

- Α! θυμήθηκα.

- Για πες το, τι θυμάσαι;

- Ο αδελφός μου Χριστάκης είναι καθηγητής και έλεγε του μπαμπά ''πρόσεχε, θα χάσω την δουλειά μου''.

- Γιατί, τι έκανε ο μπαμπάς σου;

- Στο χωριό είχαν εξόριστο ένα συνεργάτη του Ενβέρ Χότζα. Ήταν ''κουλάκος'', δηλαδή στιγματισμένος και ''απαγορευόταν να του μιλάνε''. Έλεγε ο μπαμπάς ''Μην φοβάσθε, δεν αφήνει ο Θεός''. Είναι κρίμα να μένη περιφρονημένος εδώ στην ερημιά σπουδαγμένος άνθρωπος. Κάθε βράδυ νύκτα πήγαινε εκεί και του μιλούσε με τις ώρες.
- Πως τον λέγαν;
- Νετζίπ Βιντσιάνι. Ήταν αξιωματικός του Ενβέρ Χότζα. Ήταν μεγάλος αξιωματικός και τον εξόρισαν στο χωριό μας με διαταγή να μην του μιλάει κανείς εκεί. Καταγόταν από ένα χωριό της Κορυτσάς Βιντσιάνι και ήταν μουσουλμάνος. Ο μπαμπάς μου πήγαινε κρυφά και του μιλάει με τις ώρες. Εγώ που ήμουνα μικρότερη του έλεγα ''γιατί πας μπαμπά στον κουλάκο;'' Εκείνος μου έλεγε ''ο Χριστός μας λέγει να αγαπούμε όλους χωρίς διάκρισι''.
- Από το χωριό σας δεν τον πρόδιδαν;
- Όταν κάναν συγκεντρώσεις στο χωριό από το κόμμα για διαφώτισι είπαν στον αδελφό μου που ήταν καθηγητής ''Πρόσεχε, ο πατέρας σου μιλάει τον ''κουλάκο'' ( = προδότη του κόμματος, του λαού).
- Ο παππούς τι έλεγε;
- Εκείνος έλεγε ''δεν αφήνει ο Θεός. Δεν κάνω κακό. Είναι ερημιά εδώ, πρέπει να του μιλάω του ανθρώπου. Δεν έκανε τίποτε. Μην φοβάσθε''.
- Πόσα χρόνια έκανε στο χωριό;
- Αυτός έκανε τρία χρόνια, μετά φύγαμε. Εγώ παντρεύτηκα στην Κορυτσά, ο μπαμπάς πήγε στο Πόγραδετς.

Ο παπά-Κλήμης έκανε κρυφά τη Θεία Λειτουργία στις εορτές

- Άλλο τι θυμάσαι, Τατιάνα, από την ζωή κοντά στον μπαμπά σου;
- Όταν μαλώναν στο χωριό εκείνος τους συμφιλίωνε. Αλλά και εκείνος ποτέ δεν μάλωσε στο χωριό με τα αδέλφια του, τα ανήψια, με όλους ήταν αγαπημένος. Με κανέναν δεν μάλωσε ο μπαμπάς.
- Αλήθεια, Θεία Λειτουργία έκανε στο σπίτι ο μπαμπάς να κοινωνήσουν;
- Σε μας... στο σπίτι έκανε... Εγώ θυμούμαι πως έκοβε πάνω από εδώ, από κει, έβγαζε στη μέση ένα κομμάτι... μετά τα άφηνε σε ένα πιατάκι, έβαζε κρασί σε ένα κύπελο... (Μας δείχνει η Τατιάνα ακριβώς πως γίνεται η προσκομιδή στη Θεία Λειτουργία).
Μέσα στο σπίτι το έκανε και τραγουδούσε ( = έψαλλε), κρατούσε αρκετή ώρα... Γρήγορα, γρήγορα έκανε ο μπαμπάς.
- Επιτραχήλι είχε;
- Όχι, δεν είχε.
- Μετά τι έκανε;
- Τραγουδούσε ( = έψαλλε) και μετά μας έδινε και μας λίγο στο κουτάλι.
- Πότε το έκανε, νύκτα ή ημέρα;
- Πρωί-Πρωί το έκανε ο μπαμπάς.
- Πότε το έκανε αυτό ο μπαμπάς;
- Ήταν Χριστούγεννα, ήταν Πάσχα, ήταν Άγιο Νικόλα ( = Νικολάου) ήταν Αγίου Σπυριδώνι ( = Σπυρίδωνος). Η μαμά μόλις είχε εορτή έκανε λειτουργιά. Έκανε και κάτι μικρά ψωμάκια με σταυρό. Αυτά τα λέγαμε ''ευλογούδια'' και τα έβαζε το σταυρό από τη λαβή της ''σφραγίδας''... (Εμείς κάναμε το ίδιο στην γενέτειρα μου). Ναι, ναι, με το πίσω μέρος της ''σφραγίδας'' τα κεντούσε από επάνω. Έτσι: τακ... τακ... ταπ... τα πατούσε την ''σφραγίδα'' και έβγαινε ο Σταυρός μόνο στα μικρά.
- Δεν φοβόταν μήπως τα ιδή κάποιος;
- Όχι, τρώγαμε στο σπίτι. Έδινε και στους θείους πολλές φορές.
- Που έμαθε να ζυμώνη λειτουργιές ( = προσφορές) η κυρία Κωνσταντινιά;
- Έμαθε από την μαμά της, την γιαγιά της, όλες έκαναν.
- Η γιαγιά της μιλούσε ελληνικά;
- Ήξερε, ήξερε ελληνικά μόνον.
- Η μαμά της ήξερε ελληνικά;
- Στιε, στιε ( = ήξερε), απαντά βλάχικα η κ. Κωνσταντίνα.
- Αλήθεια, ο μπαμπάς μόλις τον ξύρισαν πήγε τσομπάνος μόνος του;
- Ναι, ναι, δεν ήθελε στο κολχόζ με την τσάπα. Αυτή την δουλειά την ήξερε και την αγαπούσε. Πάντα είχαν πολλά προβλήματα.
- Τι άλλο θυμάσαι; Αλήθεια, αυγά βάφατε;
- Ω! ναι, ναι, πάντα.
- Τιμούσε την εορτή της κυρίας Κωνσταντινιάς; έκανε Θεία Λειτουργία;
- Πάντα έκανε. Δεν την άφηνε την εορτή της μαμάς ο μπαμπάς.

Η Τατιάνα, η κόρη του παπά-Κλήμη, έχει αβάπτιστο το σύζυγο

- Τατιάνα, συγγνώμη, θα σου κάνω μια ερώτησι. Πως γίνεται ο Νικολάκης να 'ναι σύζυγος σου αβάπτιστος;
- Αχ! Τι να κάνω; Εκείνος δουλεύει όλη μέρα. Εγώ σπίτι να κάνω φαγητό, να βλέπω τα παιδιά, την μαμά και πηγαίνω καθαρίζω σπίτια. Που να βρω κουμπάρο;... ''Αλβανοί'' μας λένε... Εμείς είμαστε Βλάχοι... Έλληνες... ε τι να κάνω;
Ντρέπομαι για να δώσω απάντησι. Που να βρεθεί Ορθόδοξος να αγοράση ένα σταυρό να του βάλη! Δεν αξίζει ο Βορειοηπειρώτης Νικολάκης όσο ένας σκύλος ράτσας... που γέμισαν τα πάρκα οι νεοέλληνες ''Γραικύλοι''... είναι κι αυτό σημάδι καταπτώσεως... εκφυλισμού του Γένους μας... Αλλάζω θέμα!
- Πανηγύρι κάνατε στο χωριό, στη Γκράμποβα; Πόσες εκκλησίες είχε;
- Είχε τον Άγιο Νικόλα, την άλλη την λέγαμε στα βλάχικα ''μπισέρικα αμ' πέρα''(πιθ. σημαίνει πέρα εκκλησιά, είναι έξω από το χωριό). Εκεί έχει και μια βρύση. Πηγαίναμε και πίναμε νερό και δέναμε μια κλωστή ή αφήναμε μαντηλάκι. Πανηγύρι είχε στην Λέγκα την ΑγιοΜαρίνα. Εκεί πηγαίναμε απ' όλα τα χωριά: Πόγραδετς, Κολώνια, Κορυτσά. Πολύ μεγάλο πανηγύρι.

Γλύτωσε από κατεδάφισι ο Ι. Ναός Αγίου Νικολάου γιατί έγινε αποθήκη

- Την Εκκλησία του Αγίου Νικολάου μετά το 1967 τι την κάναν; την γκρεμίσαν;
- Όχι, δεν την γκρεμίσαν, την έκαναν αποθήκη από το κολχόζ.
- Είχε αγιογραφίες;
- Ω! ναι. Ήταν ζωγραφισμένη όλη, όλη. Τι ωραία!
- Πόσων χρονών ήταν;
- Ήταν παλαιά Εκκλησία, πολύ παλαιά Εκκλησία.
- Δεν την γκρεμίσαν;
- Όχι, βάλανε μέσα σιτάρι, καλαμπόκι, ότι είχε το κολχόζ... Όταν ήλθα εδώ στην Ελλάδα είδα μέσα αγιογραφίες και είπα ''α! η δική μας εκκλησία στο χωριό τι ωραία που ήταν αγιογραφημένη''.
- Ελληνικά ήταν;
- Όλα ελληνικά ήταν ζωγραφισμένα στην Αλβανία και εκεί και στη Μπομποστίτσα, βεβαιώνει ο Λεωνίδας Νίτσος.
- Τώρα τι έγινε με την Εκκλησία; Την επισκεύασαν; την άνοιξαν;
- Ναι, ναι, την έκαναν. Εγώ δεν έχω πάει.
- Πόσο μακριά είναι η Γκράμποβα από το Πόγραδετς;
- Τρεις-τέσσερις ώρες με το αυτοκίνητο. Μα ο δρόμος δύσκολος γιατί πρέπει να βαδίσης και δυο ώρες με τα πόδια. Από το Γκράμς είναι πιό κοντά. Από την Κορυτσά είναι δυο ώρες με το αυτοκίνητο και τέσσερις ώρες με τα πόδια.
- Από που ήταν η γιαγιά σου, Τατιάνα;
- Από την Μοσχόπολι. Η γιαγιά από τον μπαμπά μου.
- Πως την λέγαν την γιαγιά σου;
- Ταλία ( = Ευθαλία < Ευταλία < Ταλία).
- Ναι, Ευθαλία και εμείς την φωνάζαμε Ευταλία ή Ταλία.
- Ναι, ναι, παπά-Λευτέρη, ακριβώς το ίδιο. Όλα τα έθιμα τα έχουμε ίδια. Όμως εμάς μας λένε ''Αλβανοί''.
Έκλεισα το μαγνητόφωνο. Σταμάτησα... Ήταν αργά βράδυ...

Πηγή: Ελευθέριος Απ. Καρακίτσιος, Ορθόδοξοι Ιερείς και Διάκονοι που επέζησαν του Άθεου Καθεστώτος στην Αλβανία (1945-1990). Αυθεντικές μαρτυρίες από την Βόρειο Ήπειρο. Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 308-320.

Σχετικές αναρτήσεις:
~ Γκραμπόβα: Τα τρία γεφύρια (Λα τρέι πούντι)
~ Παπά-Βαγγέλης Τζότζε, εφημέριος Βερατίου
~ Διάκονος Σπύρος Ευαγγέλου Φιντίκου, Τίρανα Αλβανίας