Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι

Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μουσικές φόρμες στην Ανατολική Μεσόγειο και στα Βαλκάνια αλλά και στο παγκόσμιο ρεπερτόριο της Λαϊκής Πολυφωνίας.

Η καταγωγή αυτής της πολυφωνικής φόρμας, παρόλο που η έρευνα δεν έχει καταλήξει ακόμη σε βέβαια συμπεράσματα, πιθανά να ανάγεται σε πολύ παλιές (ίσως ακόμη και προελληνικές) εποχές. Οι μελωδίες των πολυφωνικών τραγουδιών, μαζί με ορισμένα ακόμη της Ηπείρου και της Θεσσαλίας) είναι οι μοναδικές στον ελλαδικό χώρο που έχουν διατηρήσει την ανημίτονη πεντατονική κλίμακα (κλίμακα που αποτελείται από πέντε νότες χωρίς ημιτόνια). Η κλίμακα αυτή, σύμφωνα με κάποιους μουσικολόγους, ταυτίζεται με το δώριο τρόπο των αρχαίων Ελλήνων, την κατεξοχήν «ελληνική αρμονία». Δίπλα στην κλίμακά του, στοιχεία που συνηγορούν στην παλαιότατη καταγωγή του είδους αποτελούν ο φωνητικός, ομαδικός, ρητορικός και τροπικός του χαρακτήρας.

Στις μέρες μας το ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι το συναντάμε στα βορειοδυτικά του Νομού Ιωαννίνων (χωριά του Πωγωνίου, Παρακάλαμος, χωριά βόρεια της Κόνιτσας), σε ελάχιστα χωριά στα βορειοανατολικά της Θεσπρωτίας (Τσαμαντάς, Λιάς, Βαβούρι, Πόβλα) και, κυρίως, στη Βόρειο Ήπειρο, στα χωριά της ελληνικής μειονότητας στα νότια της Αλβανίας (Δερόπολη, Άνω Πωγώνι, Βουθρωτό, Χειμάρα).

Δομή & Ρόλοι: 

Παρτής ή πάρτης ή σηκωτής είναι εκείνος που τραγουδά την κύρια μελωδία, αρχίζοντας, «παίρνοντας» ή «σηκώνοντας» το τραγούδι.

Του απαντά ο δεύτερος που «γυρίζει» ή τσακίζει» το τραγούδι, για αυτό λέγεται και γυριστής.

Μερικές φορές, στη θέση του γυριστή, ή σύμφωνα με κάποιους μουσικολόγους, παράλληλα με αυτόν, συναντάμε το ρόλο του κλώστη, ο οποίος κάνει ιδιόμορφους λαρυγγισμούς, «κλώθωντας» το τραγούδι ανάμεσα στην τονική και την υποτονική της μελωδίας, τεχνική που θυμίζει την κίνηση του χεριού που κρατά το αδράχτι και κλώθει το νήμα.

Ρόλος που απαντά συχνά αλλά όχι πάντα, είναι ο ρόλος του ρίχτη, ο οποίος «ρίχνει» το τραγούδι στο τέλος του προλογίσματος του παρτή, τραγουδώντας ένα επιφώνημα ( π.χ. «αχ ωχ ωχ», «άντε βρε») μια τετάρτη κάτω από την τονική της μελωδίας, ξεκουράζοντας τον παρτή και ενώνοντας το προλόγισμά του με την είσοδο των ισοκρατών.

Τα υπόλοιπα μέλη της πολυφωνικής ομάδας, οι ισοκράτες, κρατούν το «ίσο», δηλαδή το φθόγγο της τονικής της μελωδίας, δημιουργώντας την τροπική βάση του τραγουδιού. Ο ρόλος των ισοκρατών είναι ιδιαίτερα σημαντικός και όσο δυνατότερο είναι το ισοκράτημα τόσο πιο «βρονταριά πάει το τραγούδι».

Η αρτιότητα της ερμηνείας του πολυφωνικού τραγουδιού προϋποθέτει την ύπαρξη αλλά και το σμίξιμο των διαφορετικών φωνών – ρόλων της πολυφωνικής ομάδας. Έτσι, το πολυφωνικό τραγούδι προϋποθέτει τη συλλογικότητα της έκφρασης αλλά και την αυστηρή διακριτότητα των ρόλων που απηχεί και την άγραφη ιεραρχία στη σύνθεση της ομάδας και στην κατανομή των ρόλων.

````````````````````````````

Η άποψη μου είναι ότι η φωνητική πολυφωνία που τραγουδιέται σήμερα από τους Έλληνες και Αλβανούς εκφράζει μια συγκεκριμένη φάση της ανάπτυξης του μουσικού πολιτισμού της αρχαίας Ηπείρου χωρίς σύνορα – μάλλον ακόμα πιο μακριά στα βάθη της ιστορίας. Δηλαδή, μεταξύ πολυφωνικών τραγουδιών των Ελλήνων από τις δύο μεριές των συνόρων και των αλβανών της Νότιας Αλβανίας εκτός από τις ασήμαντες διαφορές, υπάρχουν πολλά στοιχεία ομοιότητας. Πιστεύω ότι είναι οι ίδιες μουσικές ρίζες, είναι το ίδιο μουσικό υπόστρωμα πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε και η ίδια μορφή τραγουδίσματος, παρόλο που σήμερα εκφράζεται σε δύο γλώσσες …. Τα κρατικά σύνορα και η γλώσσα δεν μπορούν να είναι και σύνορα ενός συγκεκριμένου πολιτισμού: αυτό είναι γνωστό Παγκοσμίως. 

Κ. Λώλης, μουσικολόγος, Ανακοίνωση στο συνέδριο : “Ορεινός χώρος της Βαλκανικής”. Κόνιτσα 1998

Επομένως δεν είναι περίεργο το ότι τα τραγούδια των Ελλήνων που ζούσαν στη σημερινή Αλβανία μοιάζουν τόσο πολύ με τα τραγούδια των Λιάπηδων. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η πολυφωνία που τα ξεχωρίζει τόσο από τα τραγούδια της Β. Αλβανίας όσο και απ’όλα σχεδόν τα σχεδόν τα τραγούδια της υπόλοιπης Ελλάδας. Χάρη στις εργασίες των Erich και Doris Stockmann για την Αλβανία και του Σπύρου Δ.Περιστέρη για την Ελλάδα μπορούμε να επιχειρήσουμε μια συγκριτική μελέτη.

Τα τραγούδια αυτής της περιοχής είναι κυρίως πολυφωνικά, δηλαδή δεν αφορούν έναν σολίστα αλλά μιάν ομάδα τραγουδιστών που οι ρόλοι τους είναι εντελώς προκαθορισμένοι. Ο πρώτος τραγουδιστής στους Λιάπηδες ονομάζεται ia merr («το παίρνει») και στους Έλληνες πάρτης. Ο δεύτερος ia Kthen («το γυρίζει») και γυριστής αντίστοιχα. Οι άλλοι τραγουδιστές κρατούν τον ισοκράτη που και οι αλβανοί οι ίδιοι ορίζουν με τον τεχνικό όρο της βυζαντινής μουσικής: ίσον.

SAMUEL BAUD BOVΥ, εθνομουσικολόγος, περιοδικό “Άπειρος”, τεύχος 1

Το αδρό ιδιόρρυθμο άκουσμα αυτών των κλιμάκων ( πρόκειται για την πεντατονική κλίμακα ) ήρθε να ταιριάσει μ’ ένα ακόμη στοιχείο – επίσης μοναδικό στον Ελλαδικό χώρο – όπου ορισμένοι μελετητές εντοπίζουν ακόμη παλιότερες, προελληνικές ρίζες: τα πολυφωνικά τραγούδια που ακούγονται στη Β. Ήπειρο, συνδυάζονται σε μιαν εκπληκτική συνύπαρξη το ατομικό με το ομαδικό, οδηγώντας από τη διαφωνία στη συμφωνία, ταιριάζοντας την αρχαία κλίμακα με το βυζαντινό “ίσον” για να διηγηθούν σύγχρονα πάθη.

Λάμπρος Λιάβας, εθνομουσικολόγος

Όσον αφορά στην καταγωγή αυτής της πολυφωνικής φόρμας, παρόλο που η έρευνα δεν έχει καταλήξει ακόμη σε βέβαια συμπεράσματα, όλες οι ενδείξεις πείθουν ότι ανάγεται σε πολύ παλιές (ίσως ακόμα και προελληνικές) εποχές. Πράγματι οι μελωδίες των τραγουδιών (μαζί με ορισμένα ακόμη της Ηπείρου και κάποια γυναικεία τραγούδια της Θεσσαλίας) είναι οι μοναδικές στον Ελληνικό χώρο που έχουν διατηρήσει την πεντατονική ανημίτονη κλίμακα (μουσική κλίμακα που αποτελείται από 5νότες, χωρίς ημιτόνια). Η κλίμακα αυτή, όπως έχει αποδείξει η πρόσφατη μουσικολογική έρευνα, ταυτίζεται με το δώριο τρόπο των αρχαίων Ελλήνων, την κατεξοχήν «ελληνική αρμονία».

Λάμπρος Λιάβας, περιοδικό «Άπειρος», τεύχος 1ο

Βλάχικο πολυφωνικό τραγούδι στο παρακάτω βίντεο:

                                                             
Πηγή:http://www.polyphonic.gr/
        http://www.epirus-history.gr/main/