Μοναστήρι ή Βιτώλια - Πνευματική ζωή

Του Κ. Ν. Πλαστήρα

Δρ. Φιλολογίας

Το Μοναστήρι, πρωτεύουσα του ομώνυμου Βιλαετίου στα χρόνια της Οθωμανικής κατάκτησης και δεύτερο μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Μακεδονίας μετά τη Θεσσαλονίκη, έχει να επιδείξει σημαντική πολιτισμική δράση κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών του 19ου αιώνα και κυρίως στα πρώτα χρόνια του 20ού αι. μέχρι το 1913, όταν οριστικά επιδικάστηκε στη Σερβία, μένοντας έξω από τα ελληνικά σύνορα.

Η οικονομική ευρωστία των Ελλήνων κατοίκων του και το φιλοπρόοδο πνεύμα τους συνετέλεσαν στην ίδρυση σχολείων, σωματείων, ευαγών ιδρυμάτων, στην ανέγερση οικοδομημάτων που στέγαζαν τις δραστηριότητες αυτές, εκκλησιών, σχολείων, νοσοκομείου, όπως και στη στήριξη οικονομική και ηθική του Μακεδονικού Αγώνα. Επιστέγασμα όλων αυτών έρχεται η πνευματική άνθηση που εκφράζεται κυρίως με την ανάπτυξη της τυπογραφίας, του Τύπου και των εκδόσεων.

(~ Φωτο επάνω αριστερά: Πρώτη σελίδα (φ 60, 4 Σεπτεμβρίου 1911) της εφημερίδας ''Το Φως'', με άρθρο - νεκρολογία για τον διαπρεπή Θεσσαλονικιό Δημήτριο Στ. Λάλλα, γραμμένο από τον μοναστηριώτη ποιητή και λόγιο Γ. Θ. Σαγιαξή. Το πρώτο φύλλο της εφημερίδας κυκλοφόρησε Κυριακή 4 Δεκεμβρίου 1910, ενώ τελευταίο γνωστό είναι το φύλλο 94: Σάββατο 5 Μαϊου 1912. Ανάμεσα στους συντάκτες και συνεργάτες συναντάμε τους λόγιους Γ. Μόδη, Γ. Σαγιαξή, Π. Κυριαζή κ.α.) 

Τυπογραφεία - Τύπος

Μετά τις φιλελευθεροποιήσεις των Νεοτούρκων (1908) και την άρση της προληπτικής λογοκρισίας διαπιστώνεται η ύπαρξη δυο ελληνικών τυπογραφείων: του τυπογραφείου των Αδελφών Α. Πίλλη και του Διεθνούς Εμπορικού Τυπογραφείου. 
Από το τυπογραφείο των Αδερφών Α. Πίλλη γνωρίζουμε, σήμερα, τρεις εκδόσεις βιβλίων, ενώ στο τυπογραφείο αυτό το 1910, άρχισε να τυπώνεται η μοναδική ελληνική εφημερίδα του Μοναστηρίου, Το Φως. Η εφημερίδα αυτή έφερε τον υπότιτλο: Ελληνική εφημερίς πολιτική, φιλολογική και εμπορική εκδιδομένη κατά Κυριακήν, ενώ αργότερα εκδιδόταν κάθε Σάββατο. Ήταν τετρασέλιδη και το πρώτο της φύλλο κυκλοφόρησε την Κυριακή 4 Δεκεμβρίου 1910. Τελευταίο γνωστό είναι το φ. 94 (Σάββατο 5 Μαϊου του 1912). Εκδότης της αρχικά ήταν ο Σπυρ. Γ. Δούμας  ενώ από το φ. 48  (1911) ο Βασίλειος Χρ. Νώτης.

Ήταν μια καλή προσπάθεια για την ενημέρωση της τοπικής κοινωνίας της περιοχής του Μοναστηρίου. Η ύλη δημοσιευόταν συνήθως ομαδοποιημένη σε κατηγορίες: κύριο άρθρο, πολιτικές, τοπικές και κοινωνικές ειδήσεις, αναδημοσιεύσεις από άλλες εφημερίδες της Θεσσαλονίκης ή της Κωνσταντινούπολης, καθώς και χρονογραφήματα, ποιήματα ή άλλες φιλολογικού χαρακτήρα ειδήσεις. Στους συνεργάτες της εκτός των ιδιοκτητών συγκαταλέγονται ο Νικόλαος Γεωργιάδης, ανταποκριτής και της εφημερίδας Νέα Αλήθεια της Θεσσαλονίκης που δημοσίευε με το ψευδώνυμο Πυγμαλίων, ο Γ. Μόδης, ο Γ. Σαγιαξής, ο Π. Κυριαζής κ.α. 

Από το Διεθνές Εμπορικό Τυπογραφείο γνωρίζουμε επίσης τρεις εκδόσεις που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ των ετών 1911-1913. Σε αυτό το τυπογραφείο τυπώθηκε και η μοναδική ποιητική συλλογή του Γ. Θ. Σαγιαξή (Διθύραμβοι). 

Πνευματικές φυσιογνωμίες

Κυριότερες πνευματικές προσωπικότητες του Μοναστηρίου πρέπει να θεωρηθούν: ο διηγηματογράφος Γ. Μόδης, οι ποιητές Γεώργιος Σαγιαξής και Πέτρος Κυριαζής, οι συγγραφείς Παντελής Τσάλης, Β. Λασκαρίδης (ψευδώνυμο του Βασιλείου Αγοραστού) και Νικόλαος Γεωργιάδης, οι τυπογράφοι αδελφοί Α. Πίλλη, ο βιβλιοπώλης και εκδότης Α. Γ. Ζάλλης και οι εκδότες Σπυρίδων Γ. Δούμας και Βασίλειος Νώτης.
Σημαντικότερη, αναμφίβολα, ήταν ο μακεδονομάχος Γεώργιος Μόδης (Μοναστήρι 1887-Θεσσαλονίκη 1975), δικηγόρος και πολιτικός αργότερα, κυρίως διηγηματογράφος, παραμένει στη συνείδηση όλων ως ο τροβαδούρος του Μακεδονικού Αγώνα, αυτός που με τις Μακεδονικές του ιστορίες, τα μικρά αυτά ρεαλιστικά του διηγήματα, φώτισε και ανέδειξε τον σημαντικότερο αγώνα για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.

Γ. Θ. Σαγιαξής

Στην ποίηση κυριαρχεί η μορφή του Γ. Θ. Σαγιαξή. Ο Σαγιαξής (Μοναστήρι 1874 - Θεσσαλονίκη 29-9-1941), ποιητής και βαλκανιολόγος, γόνος εύπορης οικογένειας βλαχικής καταγωγής, φοίτησε σε σχολεία του Μοναστηρίου και συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία (1893-1896) όπου παρακολούθησε μαθήματα στο Αρομουνικό Σεμινάριο του Ινστιτούτου Ρουμανικής γλώσσας της Λειψίας υπό τον καθηγητή G. Weigand. Εκτός από την ποίηση ασχολήθηκε και με επιστημονικές μελέτες σχετικά με τη βαλκανική λαογραφία, την εθνολογία, τους βλάχους, τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα τους. 

Μετά το 1913 εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη και το 1932 διορίστηκε πρώτος διευθυντής της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης. Το ποιητικό του έργο, παραμένει ως σήμερα διάσπαρτο. Από το 1891 μέχρι το 1913 παρουσιάσθηκε σε λογοτεχνικά έντυπα προσκείμενα στη Γενιά του 1880, στην Αθήνα: (περιοδικά: Φιλολογική Εστία, Ολύμπια, Πινακοθήκη, Οίρις, Ποικίλη Στοά, Εθνικόν Ημερολόγιον Κ.Φ. Σκόκου και εφημερίδες: Εμπρός, Σκριπ, Άστυ, Καιροί) που επρόβαλαν την καταγωγή του, τις σπουδές και την ποιητική του, αλλά και στη Θεσσαλονίκη (εφημερίδες: Φάρος της Μακεδονίας, Αλήθεια, Νέα Αλήθεια), καθώς και στις εφημερίδες Φως του Μοναστηρίου, Νεολόγος της Κωνσταντινουπόλεως και σε ποικίλα άλλα έντυπα της εποχής, αναδημοσιευόμενα συχνά μέχρι τον θάνατό του. 
Το 1913 εξέδωσε στο Μοναστήρι την μοναδική του ποιητική συλλογή με τον τίτλο ''Διθύραμβοι'', η οποία αποτελείται από δυο πολύστροφα επικολυρικά, ρητορικά ποιήματα σε ελεύθερο, αλλά ρυθμικό στίχο, προσφωνήσεις προς τον Διάδοχο Κωνσταντίνο της Ελλάδος, που επισκέφθηκε το Μοναστήρι το 1912 και προς τον βασιλιά της Σερβίας Πέτρο. 
Θεματικά οι Διθύραμβοι έχουν ξεχωριστή σημασία, διότι απευθύνονται στους αρχηγούς δυο συμμαχικών στρατών, της Ελλάδας και της Σερβίας, κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, προβάλλοντας το πνεύμα της Βαλκανικής ειρήνης και συνεργασίας, που ήταν αρκετά επίκαιρο την εποχή εκείνη, έμεινε, όμως, σε τελική ανάλυση επιφανειακό μέσα στις εθνικοπατριωτικές εξάρσεις του 20ού αι.

Ο Σαγιαξής που πολιτογραφήθηκε αργότερα και ποιητής της Θεσσαλονίκης, ήταν ο σημαντικότερος ποιητής της Μακεδονίας κατά τη διάρκεια της όψιμης τουρκοκρατίας. Η ποιητική του εμπεριέχει όλα εκείνα τα στοιχεία σύμφωνα με τα οποία μπορεί να χαρακτηρισθεί ως άμεσος αλλά σχετικά καθυστερημένος, χρονικά, εκπρόσωπος της Γενιάς του 1880 στη Μακεδονία. Αυτά τα στοιχεία είναι: η συχνή χρήση της δημοτικής γλώσσας, η επιμέλεια της μορφής και του στίχου, ο λαογραφισμός του, η ρυθμικότητα και η λιτότητα.

Τα μάτια της

Στον ουρανό μαγευτικά

λάμπουν αστέρια μύρια

όπου φωτίζουν μυστικά

της νύχτας τα μυστήρια...

Μ' απ' όλα λάμπουν πιό γλυκά

τα μάτια της καλής μου,

γιατί φωτίζουν μυστικά

τη νύχτα της ψυχής μου

(Παράπονα)

Π. Κυριαζής

Επίσης, ο Πέτρος Κυριαζής (Τύρνοβο Μοναστηρίου 1878 - Άργος Ορεστικό 1925), ήταν δάσκαλος και ποιητής. Εξέδωσε στο Μοναστήρι τις ποιητικές συλλογές: Μούσα της Νεότητος (1910), Παιάνες (1913) και Οι Βόγγοι του Μοναστηριού (1923) στη Θεσσαλονίκη. 

Μετά τον θάνατο του εκδόθηκε η ανέκδοτη συλλογή του Κρύσταλλα (1991). 
Η ποιητική του κινείται τεχνοτροπικά στη συνέχεια της παράδοσης της Γενιάς του 1880 και στο πλαίσιο του λυρισμού και της εθνικοπατριωτικής ποίησης, όπως αυτή εμφανίζεται στις ελληνικές περιοχές που ενσωματώθηκαν αργότερα στο ελληνικό κράτος. 

Εύκολα διαπιστώνουμε στο έργο του ακούσματα Ελλήνων και ξένων ομοτέχνων του, ενώ σημαντικό στοιχείο της ωριμότητας του αποτελεί η χρήση της δημοτικής γλώσσας μπολιασμένης με ιδιωματικούς τύπους της Μακεδονίας. 

Καημός

Στου γένους μας το χαρωπό,

τ' ωραίο πανηγύρι

ποιός μένει ξένος μοναχά;

το δόλιο Μοναστήρι.

Στου γένους την Ανάσταση

κλεισμένο παραθύρι

ποιά πόλη μοναχά βαστά

το έρμο Μοναστήρι.

Απ' της γλυκειάς Ελευθεριάς

το ποθητό γεφύρι

ποιά πόλη δεν επέρασε;

τ' ωραίο Μοναστήρι.

Σε άλλα μέρη πέσανε

της ευτυχίας κλήροι

και μόνο σιγανά θρηνεί

το δόλιο Μοναστήρι.

(Οι Βόγγοι του Μοναστηριού)

Πρέπει, τέλος, να αναφερθεί και το ενδιαφέρον βιβλίο του Παντελή Τσάλλη, Το δοξασμένο Μοναστήρι, που εκδόθηκε το 1932 στη Θεσσαλονίκη, το οποίο αποτελεί μια σημαντική καταγραφή της ιστορίας, του κοινωνικού, εκπαιδευτικού και εκκλησιαστικού βίου της πόλεως του Μοναστηρίου και της γύρω περιοχής. 

Πηγή: Η Καθημερινή (Επτά Ημέρες) -Κυριακή 16 Δεκεμβρίου 2001- Αφιέρωμα: Μοναστήρι ή Βιτώλια.