Песента на грамостяните от Бакица за последният им кехая, Никола Карамани

Николас Караманис
със семейството си

Μετά το βουλγαρικό ακολουθεί το 

ελληνικό κείμενο...

Димо Гуда - Деспина Папастергиу

Николас Караманис, произхождащ от пастирско семейство от малкото градче Грамуста[1] се ражда в град Драма, където семейството му обичайно презимува, като през летата семейството се премества във високопланинските пасища на Беглика в района на Родопите в Южна България. След начертаването на държавните граници, семейството на Николас Караманис остава в България за разлика от много други семейства, които преминават в Гърция и се установява в грамостянското село Бакица (Куртово) в Рила планина и в последствие в село Дорково в северозападните Родопи.

Впоследствие, някои от членовете на семейството се преселват в Румъния в резултат на мощно развиващата се румънска пропаганда, която се облагодетелства от условията на лошите международни отношения между Гърция и България, продължаващи дори и след установяването на държавните граници. За елинизмът на север и по-специално за влахоговорящите гърци, които понасят продължителното и увеличаващо се подтисничество на османци, българи и румънци, Одисеята не е приключила. В допълнение, съществуват податки, според които елиновласите (армъни) живеещи в близост до гръко-българската граница остават верни на елинизма, въпреки насилието и много от тях предусещайки бъдещето се преселват трайно в Гърция преди и след подписването на Букурещския мирен договор (1913)[2]. Съдбата на тези, които остават в Южна България, след начертаванетото на границите е вече определяна и контролирана от българският и румънският фактор. Може би не е случаен фактът, че по-голямата част от преселниците в Румъния произлизат от диаспората на Елиновласите, които поради постоянните конфликти с албанските мюсюлмани са напуснали бащините си домове и са потърсили убежище другаде -и в някои райони на Южна България, запазвайки гръцкото си самосъзнание[3]. Румънската страна обещава земя, добитък и дом на стойност 50 000 леи на всяко семейство, което се пресели в района на Добруджа със срок на изплащане на заетата сума от 30 години[4]. Тези обещания в последствие не са материализирани, но въпреки това стръвта е твърде съблазнителна за бедните гръцко влашки семейства. 

Николас Караманис остава в България и след като изживява конфискацията на имуществото си от комунистическия режим и други преследвания срещу личността му бяга във Велинград, където изживява по-голямата част от живота си. 

Малко преди да се спомине, през 2009 година дава едно интервю, което се прилага по-долу, към български сайт поради факта, че е най-старият жител на Велинград - на 105 годишна възраст! Още от първите редове, всеки може лесно да се увери колко духовно чисти, миролюбиви и почтени стопани са тези хора, доброжелателни пастири, които имаха нещастието да се намерят беззащитни във вихъра на драматични събития и единственото което им оставаше, беше да се погрижат за сигурността си и за оцеляването на семействата им. 

Песента на грамостяните от Бакица, която следва, се предава от Никола Карамани в качеството му на последен кехая на селището и описва процеса по предвижването на семействата в зимните поселения под негово попечителство и ръководство:

Чудий лай чудий (Чудо леле чудо) 

Бакица ту Въргърий (Бакица в България) 

~~~

Дауа сути ди каливи (Двеста колиби) 

Карамани сли урсящи (Караман им нарежда) 

Ш'къти ндауъ ли аспръндящи (И по две ги разрежда) 

~~~

Уна и Бая шъ алта и Лая (Едната е в Бая и другата в Лая)

Ш'кама мулти ту Враца ън хоаръ (И повечето във Враца)

~ Снимката в ляво: Грамощянска булка в Бакица, Източна Румелия. [5]

Някои семейства, съгласно преданието се заселват впоследствие в селата Лъджане (Lajene) и Чепино (Chepino) (Байа на армънски) за да презимуват, докато друди дори още по-далеч, в района на Враца в Стара Планина (планинската верига на Хемус).

През 1948 година, управата на трите села Лъджане (Lajene), Чепино (Chepino) и Каменица (Kamenitsa) взимат решение решение за обединяване, от което се създава балнеолечебния курортен град Велинград (Velingrad) в област Пазарджик, който се огражда от живописния планински пейзаж на Западните Родопи.

Да се вземе под внимание, че на територията на Източна Румелия се намират следните колибарски поселища на армъните грамостяни: Пиздица, Картали ту Янку, Цакмак, Крива Река, Жълти Камен, Каливя ту Костандово и най-голямото от изброените селища - Бакица или Куртова.[6]

Интервюто на Никола Карамани се намира на страницата 

Градвелин.ком на Велинград:

В живота и хубаво, и лошо съм видял...

Когато ми казаха, че най-възрастният жител във Велинград е на 105 години, очаквах да видя един грохнал старец, с когото трудно бих могла да разменя дума. А.. дядо Кольо буквално пробуди удивление у мен. Посрещна ме толкова топло, толкова радостно, сякаш му бях скъпа гостенка, въпреки че ме виждаше за първи път. "Хубаво е, хубаво е, че дойде. Така, да разменим няколко приказки"

Със сърдечност, която е съхранил през целия си живот, малко трудно, но с гостоприемството на стопанин, стана да ме почерпи: "Добре си ми дошла.. хайде, вземи си!". Поседях при дядо Кольо може би час, страхувах се да не се умори, но той се оказа словохотлив.

Раждан в Драмско, Гърция, в едно многолюдно семейство - пет братя и три сестри. Баща му бил скотовъдец, гледал над 1000 овце. Цялото семейство зимувало в Гръцко, а лятото в Беглика. По-късно се преселили в Куртово, където се оженил: "Взех си булка от Дорково - Елена се казваше, горката. Хубава жена, хубава сейбийка беше, но си отиде", връща се назад във времето дядо Кольо и сякаш някаква сянка ляга в очите му, "Животът ми мина много трудно. Като се смениха партиите, това-онова, настъпиха тежки за мене дни. Национализираха ми къщата в Дорково, взеха я, остана ми само имот... Най-хубавият ми живот беше в началото - скотовъдци, ама живеехме хубаво, драго ни беше. Имахме около стотина коня, много стока имахме... В Дорково като видях, че няма живот, комунистите ме тормозиха много, избягах тука.", продължи разказа си дядо Кольо.

Когато идва във Велинград, той купува мястото, където сега живее и съседното място. За нещастие някакъв човек, на име Стефан, довежда хора, които присвояват мястото му и се опитват да вземат и къщата му. Много други огорчения от нечовешки постъпки е събрал в сърцето си дядо Кольо. В Дорково е имал дърводелска работилница - чарк, но лоши хора пратили един пиян човек да запали чарка.

За да го откъсна от тези неприятни изживявания го попитах за децата му: "Имах си Георги - няма такъв като него, но почина. Дъщеря ми Зоица - и тя се помина". Сега за него се грижи внучката му Дочка. Дядо Кольо се хвали, че тя не го лишава от нищо. "Имам внуци - на братята ми деца. Живеят в Румъния, Букурещ. Те записаха и моите спомени". За бай Кольо се грижат още и Янко, негов внук, брат на Дочка. Често му се обажда по телефона и другата му внучка от София.

Питам го как минава всеки негов ден, не му ли тежи, че е повечето време сам. "Сам се оправям вкъщи, на терасата излизам, но не слизам долу, да не падна, че няма кой да ме вдигне. Веднъж паднах, но много бързо се оправих, като на куче ми мина.", сподели дядо Кольо. Той чете редовно вестници, гледа телевизия, слуша новини: "Има някои работи ме ядосват, но такъв е животът. Берекят. А това е моята лека кола!" - с чувство за хумор ми сочи инвалидния си стол.

Обещах му, че пак ще мина да го видя, само да е жив и здрав. На тръгване той ми каза "Слушай сега, докато очите гледат бело видело, на човек не му се умира".[7]

* Село Чепино се именува "Байа", т.е. баня, поради факта, че там съществуват лечебни извори с топла минерална вода.

[1] Константинос Адам - Андромахи Писиоти, Пътеводител на Грамуста

[2] Ат. Е. Каратанасис, Литературна критика, стр. 15-16: Thede Kahl, За самоличността на армъните,изд. КЕМО 2, изд. къща Вивлирама, Атина 2009, стр. 370

[3] Диаспората на власите (армъните) в Южна България

[4] Румънски вестник Loupta - August 7, 1926.

[5] Фотографски източник: Институт към Музея на Македонската борба

[6] Астериос Кукудис, Диаспората и колониите на грамощяните

[7] gradvelin.com

-------------------------

Το τραγούδι των Γραμμουστιάνων της Μπακίτσας για τον 

τελευταίο αρχιτσέλιγκα, Νικόλα Καραμάνη

Ντίμο Γκούντας - Δέσποινα Παπαστεργίου

Ο Νικόλας Καραμάνης με την
οικογένεια του

Ο Νικόλας Καραμάνης, προερχόμενος από κτηνοτροφική οικογένεια της Γράμμουστας[1], γεννήθηκε στη Δράμα όπου διαχείμαζε η οικογένεια του και τα καλοκαίρια μετακινούνταν στα ορεινά βοσκοτόπια της Beglika, στην περιοχή της Ροδόπης στην νότια Βουλγαρία. Με το κλείσιμο των συνόρων δεν ξαναπέρασε στην Ελλάδα, όπως πολλές άλλες οικογένειες, και εγκαταστάθηκε στον καλυβικό Γραμμουστιάνικο οικισμό Μπακίτσα (Kurtovo) της Ρίλας κι έπειτα στο Dorkovo.
Αργότερα, κάποια μέλη της οικογένειας του μετανάστευσαν στη Ρουμανία, ως αποτέλεσμα της έντονης ρουμανικής προπαγάνδας που είχε αναπτυχθεί, η οποία, ασφαλώς, ευνοήθηκε από τις συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την περίοδο και την κακή σχέση μεταξύ Ελλάδος-Βουλγαρίας, ακόμη και μετά τον καθορισμό των συνόρων. Για τον βόρειο ελληνισμό, και ειδικότερα τον βλαχόφωνο, που δεχόταν συνεχείς και αυξανόμενες πιέσεις (Οθωμανών, Βουλγάρων, Ρουμάνων), η Οδύσσεια δεν είχε τελειωμό. Ωστόσο είναι γνωστό ότι, οι βλαχόφωνοι Έλληνες που ζούσαν κοντά στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα παρέμειναν πιστοί στον ελληνισμό παρά τις πιέσεις και πολλοί εξ αυτών, προβλέποντας το μέλλον, εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, πριν και μετά την συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913)[2]. Η τύχη των υπολοίπων, που παρέμειναν στον νότο της Βουλγαρίας μετά την διαμόρφωση των συνόρων, καθορίζονταν και ελέγχονταν τώρα πια από τον βουλγαρικό και ρουμανικό παράγοντα. Ίσως δεν είναι και τόσο συμπτωματικό το γεγονός ότι, το μεγαλύτερο ποσοστό των μετοίκων στη Ρουμανία προέρχονταν από την διασπορά των Ελληνοβλάχων, οι οποίοι λόγω αλλεπάλληλων συγκρούσεων με τους Τουρκαλβανούς είχαν εγκαταλείψει τις πατρογονικές τους εστίες και είχαν καταφύγει μεταξύ των άλλων και στα εδάφη της νότιας Βουλγαρίας, διατηρώντας όμως ακόμα τα ελληνικά αισθήματα.[3] Η Ρουμανική πλευρά υποσχόταν γη, ζώα και σπίτι, αξίας 50.000 ΛΕΙ για κάθε οικογένεια που θα μετανάστευε στην περιοχή της Δοβρουτσάς, με περιθώριο αποπληρωμής 30 ετών[4]. Υποσχέσεις που τελικά δεν πραγματοποιήθηκαν, όμως το δόλωμα ήταν πολύ δελεαστικό για τις φτωχές οικογένειες Βλάχων. 
Ο Νικόλας Καραμάνης παρέμεινε στη Βουλγαρία, κι έπειτα βίωσε την κατάσχεση των περιουσιών από το κομμουνιστικό καθεστώς καθώς και άλλες διώξεις εις βάρος του και κατέφυγε στο Velingrad όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του.

Η Μπακίτσα της Ρίλας

Λίγο πριν πεθάνει, το 2009, παραχώρησε μια συνέντευξη, που παρατίθεται παρακάτω, σε βουλγαρική ιστοσελίδα λόγω του ότι ήταν ο γηραιότερος κάτοικος του Velingrad, ηλικίας 105 ετών! Από τις πρώτες κιόλας γραμμές, μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει πόσο αγνοί, φιλήσυχοι και τίμιοι νοικοκυραίοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι, καλοκάγαθοι ποιμένες που είχαν την ατυχία να βρεθούν, απροστάτευτοι, στη δίνη δραματικών εξελίξεων και το μόνο που τους απέμενε ήταν να φροντίσουν για την ασφάλεια και την επιβίωση της οικογένειας τους. 

Το τραγούδι των Γραμμουστιάνων της Μπακίτσας που ακολουθεί αναφέρεται σ' αυτόν μια και ήταν ο τελευταίος αρχιτσέλιγκας (κεχαγιάς) του οικισμού και περιγράφει την διαδικασία μετακίνησης των οικογενειών στα χειμαδιά υπό την δική του μέριμνα και καθοδήγηση: 

Τσιουντίι, λάι τσιουντίι (Θαύμα, βρε θαύμα)

Μπακίτσα του Βουργαρίι. (η Μπακίτσα στην Βουλγαρία.)

~~~

Νταουσούτι ντι καλύβι (Διακόσιες καλύβες)

Καραμάνη σ' λι ουρσιάστι (ο Καραμάνης τις ορίζει)

σ' κάτι ν' ντάου λι σπραντιάστι. (και ανά ομάδα τις σκορπίζει.)

~~~

Άλτι Μπάια σι άλτι Λάια (Άλλες στην Μπάια κι άλλες στην Λάια)

σ' κάμα μούλτι του Βράτσα ν' χοάρα. (και πιο πολλές στο χωριό της Βράτσα.)

~ Φωτο αριστερά: Γραμμουστιάνα νύφη στην Μπακίτσα της Ανατολικής Ρωμυλίας.[5] 

Σύμφωνα με την παράδοση, όπως αυτή εκφράζεται και μέσα από το τραγούδι, κάποιες οικογένειες μετακινούνταν στα χωριά Lajene (βλαχ. Λάια) και Chepino (βλαχ. Μπάια*) για να ξεχειμωνιάσουν ενώ πολλές ακόμη πιο μακρυά, στην περιοχή της Βράτσα της οροσειρά Μπαλκάν (Αίμου). 

Το 1948, οι διοικήσεις των τριών χωριών -Lajene, Chepino και Kamenitsa- έλαβαν την απόφαση για ενοποίηση και προέκυψε το θέρετρο λουτροθεραπείας του Velingrad, της επαρχίας Πάζαρτζικ, που περιβάλλεται από το γραφικό ορεινό τοπίο της Δυτικής Ροδόπης.
Να σημειωθεί ότι, στο έδαφος της Ανατολικής Ρωμυλίας βρίσκονταν οι εξής καλυβικές εγκαταστάσεις Γραμμουστιάνων Βλάχων: η Πίζντιτσα, το Καρτάλι του Γιάνκου, το Τσακμάκ, η Κρίβα Ρέκα, το Ζάλτι Καμέν, τα Καλύβια του Κοστάντοβου και ο μεγαλύτερος από αυτούς τους οικισμούς η Μπακίτσα ή Κούρτοβα.[6]

Η συνέντευξη του Νικόλα Καραμάνη στην ιστοσελίδα Градвелин.ком του Velingrad: 

Στην ζωή υπάρχουν και καλά, όμως είδα και πολλά άσχημα...

Όταν μου είπαν ότι ο γηραιότερος κάτοικος του Velingrad είναι 105 ετών περίμενα να δω έναν εξαθλιωμένο γέρο με τον οποίο δύσκολα θα μπορούσα να ανταλλάξω μια λέξη. Ο... παππούς Νικόλας κυριολεκτικά αποτέλεσε έκπληξη για μένα. Με υποδέχθηκαν τόσο θερμά, τόσο χαρούμενα, σαν να είχε έναν αγαπητό επισκέπτη, αν και με είδε για πρώτη φορά. ''Καλώς ήρθες, καλώς ήρθες. Έτσι, για να ανταλλάξουμε μερικές κουβέντες''.

Με εγκαρδιότητα που διατήρησε σ' όλη την ζωή του και παρ' όλη την δυσκολία, αλλά με την φιλοξενία του οικοδεσπότη, σηκώθηκε να με υποδεχθεί: ''Καλώς όρισες... έλα, τώρα!''.

Καθίσαμε με τον παππού Νικόλα περίπου μια ώρα, φοβόμουν ότι θα κουραστεί αλλά αποδείχθηκε ομιλητικός. 

Γεννήθηκε στη Δράμα, Ελλάδα, σε μια μεγάλη οικογένεια - με πέντε αδερφούς και τρεις αδερφές. Ο πατέρας του ήταν κτηνοτρόφος, φρόντιζε πάνω από 1000 πρόβατα. Η οικογένεια διαχείμαζε στην Ελλάδα και το καλοκαίρι ανέβαινε στην Beglika. Αργότερα, μετακόμισε στο  Kurtovo [Μπακίτσα] όπου παντρεύτηκε: ''Πήρα νύφη από το Dorkovo - Έλενα λεγόταν, η έρμη. Καλή γυναίκα, ήταν νοικοκυρά αλλά πάει.'' Επέστρεφε στο παρελθόν ο παππούς Νικόλας και το βλέμμα του έδειχνε να σκοτεινιάζει.. ''καλή γυναίκα ήταν, ήρθαν δύσκολες μέρες για μένα... Εθνικοποιήθηκε το σπίτι μου στο Dorkovo, το πήραν, ήταν η μόνη μου περιουσία... η ζωή μου ήταν καλύτερη στην αρχή -κτηνοτρόφοι αλλά ζούσαμε καλά, ήμασταν χαρούμενοι. Είχαμε περίπου εκατό άλογα, ήταν πολύ καλά...  Είδα ότι στο Dorkovo δεν υπάρχει ζωή, οι κομμουνιστές με βασάνισαν πολύ, έτρεξα εδώ'', συνεχίζει ο παππούς Νικόλας την ιστορία του. 

Όταν πήγαν στο Velingrad, αγόρασε το μέρος όπου διαμένει μέχρι σήμερα. Δυστυχώς, κάποιος που ονομάζεται Stephan έφερε ανθρώπους και προσπάθησε να του πάρει το σπίτι. Κι άλλα πολλά δεινά των απάνθρωπων πράξεων συσσωρεύτηκαν στην καρδιά του παππού Νικόλα. Στο Dorkovo είχε μάντρα ξυλείας αλλά οι κακοί άνθρωποι έστειλαν έναν μεθυσμένο άντρα κι έβαλε φωτιά. 

Για να απομακρυνθούμε από αυτές τις δυσάρεστες εμπειρίες τον ρώτησα για τα παιδιά του: ''Είχα τον Γιώργη -κανείς άλλος σαν κι αυτόν αλλά πέθανε. Και την κόρη μου, την Ζωίτσα -πέθανε κι αυτή.'' Αυτός ενδιαφέρεται τώρα για την εγγονή του Dochka. Ο παππούς Νικόλας μπορεί να υπερηφανεύεται ότι δεν στερείται τίποτα. ''Έχω εγγόνια -τα παιδιά των αδερφών μου ζουν στη Ρουμανία, στο Βουκουρέστι. Κατέγραψαν και τις αναμνήσεις μου.'' Για τον παππού Νικόλα ενδιαφέρεται κι ο Γιάνκος, ο αδερφός της Dochka. Συχνά, ο ίδιος τηλεφωνεί και σε άλλα εγγόνια του, στη Σόφια. 

Τον ρώτησα πως περνάει την ημέρα του, πως γεμίζει τον χρόνο του που τον περισσότερο καιρό είναι μόνος. ''Κάθομαι στο σπίτι, στη βεράντα, αλλά δεν πηγαίνω κάτω, αν πέσω δεν μπορεί κανείς να με σηκώσει. Έπεσα μια φορά αλλά σηκώθηκα πολύ γρήγορα, όπως συμβαίνει σ' ένα σκυλί'', είπε ο παππούς Νικόλας. Διαβάζει τακτικά εφημερίδες, παρακολουθεί τηλεόραση, ακούει τις ειδήσεις: ''Υπάρχουν κάποια πράγματα που με κάνουν να θυμώνω, αλλά έτσι είναι η ζωή. Αφθονία. Κι αυτό είναι το αυτοκίνητο μου!'', με διάθεση χιούμορ, μου δείχνει την αναπηρική του καρέκλα.

Του υποσχέθηκα ότι θα ξαναπάω να τον δω, μόνο να είναι ζωντανός και καλά. Καθώς έφευγα, μου είπε: ''Ακούστε τώρα, όσο τα μάτια βλέπουν όμορφα πράγματα, ο άνθρωπος δεν θέλει να πεθάνει''....  

* Το χωριό Chepino αναφέρεται στα βλάχικα ως ''Μπάια'' δηλαδή μπάνια, επειδή εκεί υπάρχουν ιαματικές πηγές απ' όπου αναβλύζει θερμό μεταλλικό νερό.

[1] Κωνσταντίνος Αδάμ - Ανδρομάχη Πισιώτη, Οδοιπορικό στη Γράμμουστα

[2] Αθ. Ε. Καραθανάσης, Βιβλιοκρισίες, σελ. 15-16: Thede Kahl, Για την ταυτότητα των Βλάχων, έκδ. ΚΕΜΟ 2, έκδ. οίκος Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009, σελ. 370.

[3] Η διασπορά των Βλάχων (Αρμάνων) στη Νότια Βουλγαρία
[4] Ρουμανική εφημερίδα Loupta - August 7, 1926.
[5] Πηγή φωτο: Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα

[6] Αστέριος Κουκούδης, Η διασπορά και οι αποικίες των Γραμμουστιάνων

Σχετικές αναρτήσεις:

~ Διασπορά των Βλάχων της Γράμμουστας: 

Samokov Βουλγαρίας - Σπάνιες φωτογραφίες του 1930