Srbi u Zagrebu (1) - Dejan Medaković

Dejan Medakovic

Notar deli građane

Jačanje crkvene opštine odrazilo se ne samo u duhovnim poslovima, već i u poboljšanju materijalnog položaja Srba. Patent o toleranciji Josifa Drugog išao je naruku pravoslavnom življu.

ISTINSKI preokret za život Srba u Zagrebu predstavljao je Patent o toleranciji Josifa Drugog od 29. oktobra 1781, kojim je ovaj prosvećeni vladar preobrazio celokupni verski život u Austriji. Tu veliku povlasticu su Srbi odmah iskoristili, posebno trgovci, koji su i ranije počeli da se stalno naseljavaju u Zagrebu, iako njihov položaj nije bio pravno regulisan. Osećajući da su sa ovim pravoslavnim življem, među kojima su pored Srba bili i Grci, stekli konkurente, zagrebački trgovci su odmah pokušali da spreče njihovo stalno naseljavanje. 

Takav zahtev uputili su na tri strane: kr. Namesničkom veću, svom episkopu Josifu Galufu i gradskom poglavarstvu na brdu Gradec. Nabrajajući imena doseljenih trgovaca, tužioci navode da ih ima "već 28, ali će ih uskoro biti i do 30, koji su sad pripremljeni samo kao stranci (gosti), no ubrzo će oni dovesti i svoje žene i djecu, pa će naposletku tražiti da u mjestu podignu i svoju vlastitu crkvu, da imaju i svoje sveštenike, i to će i dobiti".

Otpor starosedelaca, koji su teško primali državne reforme, nezadovoljni zbog gubitka monopolskog položaja, nije mogao da spreči izvršenje carske volje. Uzalud su bile borbe protiv pravoslavnih trgovaca koji su sa sobom doneli i kapital, kao što je to bio slučaj u Trstu i Beču... Pravoslavni žitelji Zagreba, Srbi i Grci, dobili su dozvolu za obavljanje verske službe, a naročito krštenja, venčanja i sahrane, "a taj obred imao se vršiti ne javnim sprovodom, već na samom groblju". Patent je dozvoljavao i obavljanje službe Božje u privatnim kućama, čime je svešteniku ukinuta zabrana vršenja dužnosti, što je bilo učinjeno na zahtev biskupa i župnika.

PRAVOSLAVNI žitelji Zagreba dobili su svog prvog sveštenika, kojeg im je 18. aprila 1784. uputio pakrački vladika Pavle Avakumović. Bio je to monah Gerasim Marković. 

Duhovni život zagrebačkih Srba otpočeo je u kući Hrvata Ivana Mikloušića, purgera i čizmara na staroj Harmici (danas Jelačićev trg br. 1), koju je posle njegove smrti kupio Srbin Jakov Sužnjević. U godini 1785, u Zagrebu ima samo 8 pravoslavnih domova sa 40 duša, dok 1821. u 19 domova živi 158 duša, i to 95 Srba, 48 Grka i 15 Makedovlaha ili Cincara.

Za razvoj srpske crkvene opštine u Zagrebu bilo je od velike važnosti to duhovno jedinstvo Srba i Grka, tj. Cincara. U prvoj fazi, koja počinje osnivanjem zajedničke crkvene opštine, njihovi međusobni nesporazumi nisu postojali. Tako je to bilo i u Trstu, Zemunu, Mitrovici, Beču, Miškolcu, Budimu i Sent Andreji. U 19. veku nastupile su trzavice izazvane mahom pitanjem broja mesečnih bogosluženja na crkvenoslovenskom ili grčkom jeziku, što je često dovodilo do nacionalnog razdvajanja, kao što se to desilo i u Trstu i Beču.

Uprkos Carskom patentu o toleranciji, lokalne vlasti na Gradecu i Kaptolu nisu se mogle pomiriti sa činjenicom da je u katoličkom Zagrebu osnovana pravoslavna crkvena opština, čiji su članovi Srbi i Grci zajedničkim snagama pregli da je ojačaju i osposobe za svoju versku misiju. Te smetnje naterale su pakračkog episkopa Pavla Avakumovića da se zbog crkvene opštine i parohije u Zagrebu, obrati i samom vladaru. Josif Drugi je udovoljio episkopovoj molbi 15. decembra 1785, te je Kraljevsko namesničko veće intimatom iz Budima 17. januara 1786. obavestilo Magistrat "da je u zagrebačkoj crkvenoj općini nesjedinjenih dozvoljeno obavljati privatno bogosluženja". Izvestivši o dobrom ishodu zagrebačku crkvenu opštinu, episkop Avakumović ih je podstakao da od lepavinskog igumana Danila Preradovića zatraže da im u Zagreb pošalje jednog vrednog jeromonaha. 

Tada je prvi duhovnik zagrebačkih pravoslavaca, lepavinski monah Gerasim Marković, počeo da vodi crkvene knjige. Kada je Bratski sabor lepavinski povukao iz Zagreba jeromonaha Gerasima, odlučio je da ovamo pošalje jeromonaha Petronija Stefanovića, koji je u Zagrebu obavio svoje prvo krštenje deteta 5. februara 1788. Za njegovo vreme otpočelo je u Zagrebu i vođenje Matice venčanih.

JAČANJE crkvene opštine odrazilo se ne samo u duhovnim poslovima, već i u poboljšanju materijalnog položaja. O tome svedoči kupovina jednog broja kuća, kao i nasleđivanje nekretnina opštinara koji su ostali bez potomstva, što dokazuje da je njihovo materijalno stanje ojačalo i da je posao kojim su se bavili napredovao. Materijalni uspon pravoslavnih stanovnika Zagreba uticao je i na njihov prijem za punovažne građane grada. Na zahtev (pro)Namesničkog veća od 22. juna 1793, Magistrat je poslao iskaz o familijama "ilirske narodnosti, grčko-nesjedinjene vere" na teritoriji grčke opštine zagrebačke, sa pitanjem, koliko godišnje plaćaju katastralnih prireza. Gradski notar nije propustio da kod novoprimljenih građana Zagreba navede ukoliko su oni Grkokatolici, dok za druge beleži da su Hrvati.

Ovakvo razdvajanje po poreklu i narodnosti kasnije će uticati i na njihovo nacionalno opredeljenje, posebno kod doseljenika poreklom iz Grčke, koji će se brže priklanjati hrvatskom narodu. Ponekad ih je samo pravoslavna vera vezivala za izvornu, ortodoksnu, balkansku civilizaciju, kojoj još nisu bile zaoštrene deobe po nacionalnom osnovu. Bio je to proces sličan kao kod Srba, gde se grčko-cincarski elemenat stapao sa srpskim narodom. Izuzeci koji postoje u Beču, Trstu i Pešti, dokazuju snagu tog naroda i njegovo odolevanje da budu utopljeni u većinski slovenski živalj.

Vreme posle patenta o toleranciji donelo je pravoslavcima u Austriji spokojniji razvoj. Smetnje koje su činjene od katoličkog visokog klera su bile samo ostatak srednjovekovnih feudalnih prava i zahteva katoličke crkve. Stanje pravoslavne crkve u Zagrebu verno odražava iskaz zagrebačkog magistrata od 31. januara i 30. avgusta 1792. upućen Namesničkom veću, kojim se traži da se pošalje "iskaz o pravoslavnoj parohiji zagrebačkoj". U njemu se kaže da postoji kapela (oratorijum) i da postoji 12 domova sa 71 dušom. Bogosluženje je vršeno u jednoj sobi privatne kuće. Kao sveštenik pominje se neki monah iz manastira Lepavine, za kojeg manastir godišnje dobija 70 forinti, a on sam stan i hranu.

ZIDANJE CRKVE

STANJE krajnje stešnjenosti navelo je pravoslavnu crkvenu opštinu zagrebačku da se 7. marta 1793. obrati Magistratu s molbom da joj izda potrebne dokumente, jer "namerava zamoliti dozvolu kod najvišega prestola" za gradnju crkve, od solidnog materijala. U Magistratu je odlučeno da "crkvena opština ima najpre podneti pismeni individualni iskaz o familijama, pa će se predmet na idućoj sednici rešiti". Uprkos otezanju rešavanja ovog zahteva, druge okolnosti su ubrzale zidanje pravoslavne crkve u Zagrebu.

Popis po - veri!

Kako je izgledao prvi popis stanovništva u Zagrebu 1819. godine. Konačno rešeno pitanje pravoslavne bogomolje u gradu pod Sljemenom. U odborima srpske crkvene opštine okupljali su se najugledniji predstavnici ekonomskog, političkog i kulturnog života.

U DOBA kada se rešavalo pitanje pravoslavne crkve u njemu, Zagreb još uvek nije bio pravi evropski grad u duhu postnapoleonske epohe. Prvi popis žitelja Zagreba obavljen je 1819. godine. Po njemu, na teritoriji grada steklo se 9.136 stanovnika, od kojih je 2.348 žitelja stanovalo u opsegu velike župe sv. Marka. Po veri, delili su se ovako: rimokatolika bejaše 8.777, grkokatolika 223, izraelićana 97, pravoslavnih 25 i evangelika 14. U celoj kraljevini Hrvatskoj, pa tako i u Zagrebu, obavljen je godine 1821. popis svih žitelja koji nisu pripadali plemićkom staležu. Sve do 1850. na teritoriji Zagreba postojale su tri jurisdikcije i to: prva, slobodni i kraljevski glavni grad Zagreb, druga, Gornji grad i zapadna polovina Donjeg grada, dok su Kaptol i Vlaška ulica bili pod jurisdikcijom zagrebačkog biskupa. U popisu se po veroispovesti pominju samo muškarci.

Pitanje stalne pravoslavne bogomolje u Zagrebu konačno je rešeno 1794, kada je odlučeno da se kapela sv. Margerete sa pripadajućim gruntom u Ilici proda na javnoj licitaciji. To je obavljeno 10. februara iste godine. Kapela je prodata "općini grčko-katoličkih građana i to za 4.000 forinti".

Kod ovog ugovaranja, pravoslavnu opštinu su pred gradom zastupali trgovci Jovan Štova, Andrija Rajković i Ćiril Milošević. Tako su pravoslavni žitelji Zagreba došli do svoje prve već gotove crkve. Kupljeni hram je 14. februara promenio ime, posvećen je sv. Preobraženju. Prvi predsednik crkvene opštine postao je epitrop Jovan Štova. Transakciju između grada i pravoslavne crkvene opštine omogućila je namera grada da na prodatom terenu podigne javnu bolnicu, koja je dobila ime "Milosrdne braće", i završena je 1804. godine.

Život preobraženske crkve u Zagrebu neraskidivo je vezan za razvoj srpskog življa u Zagrebu, koji je sticao sve veći ugled i sve čvršći društveni položaj. Takav položaj potvrđuje i poseta cara i kralja Franca Drugog i carice i kraljice Karoline 15/27. juna 1818. Ta poseta opisana je u bečkim "Novinama serbskim" koje je izdavao Dimitrije Davidović 1819, u književnom dodatku "K zagrebcima". Materijalni napredak crkvene opštine dokazuje i podizanje jedne veće kuće na zemljištu nekadašnjeg groblja uz crkvu sv. Margarete.

Povećanje broja pravoslavnog stanovništva u Zagrebu imalo je za posledicu da je crkvena opština novembra 1861. odlučila da započne predradnje za gradnju nove crkve i podizanje drugog sprata na kući u Ilici 7. Podnet je nacrt nove crkve koji je izgradio graditelj Franja Klajn. Već 1. februara 1864. izabran je građevinski odbor od 24 člana, sa zadatkom da pripremi predlog za gradnju crkve. U tom je odboru posle 1866. godine bio i srpski književnik i političar dr Jovan Subotić. I dr Đura Daničić, koji je u to vreme živeo u Zagrebu, bio je član posebnog građevinskog odbora za gradnju novog hrama. Na sednici opštine od 14/26. decembra 1864. zaključeno je da se crkva zida. Primljen je plan Bouflera, a gradnja je poverena Franji Klajnu i Ivanu Jambrišaku. 

U proglasu koji je odbor uputio za davanje priloga, kaže se: "Zagreb je takvo mjesto, u koje i naše i druge vjeroispovjesti ljudi sa sviju strana dohode, pak moramo iskreno ispovjediti da nam je kako za nas, tako i za svu našu sabraću čisto zazorno, kad im našu svetu mater crkvu u takvoj prilici predstaviti moramo. U ovakvom stanju stvari, prinuđeni smo sve upotrebiti, da nov, kako našoj potrebi tako i dostojanstvu naše crkve i položaju našem, odgovarajući hram sazidamo"... Podneseni plan za novu crkvu odobren je od nadležnog episkopa u Pakracu 1865, a već iduće godine došlo se do "sokla". U nedelju 9/21. oktobra 1866. nova Preobraženska crkva je osvećena, a u nju je unet stari ikonostas. Unutrašnjost hrama završena je tek 1883-1884. U sačuvanoj knjizi priložnika koju je načinio sekretar crkvene opštine Naum Malin, zabeleženo je 1.131 ime. Na prvom mestu je ime cara i kralja Franje Josifa Prvog, s prilogom od 500 forinti. Istu sumu priložio je i mitropolit srpski Mihajlo i bečki bankar i veleposednik baron Simeon Sina.

Godine 1880. Zagreb je stradao od velikog potresa, koji je Preobraženjski hram dobro izdržao. Nužne promene u arhitekturi Zagreba, posebno na teško oštećenoj katedrali, dovele su u Zagreb bečkog arhitektu Hermana Bolea. U obnovi oštećenog grada zavladale su njegove ideje, pa su pojedini delovi, na primer, Kaptol, doživeli temeljne promene. Bole je pokušao da unutrašnjost Preobraženjske crkve izvede u tzv. "vizantijskom stilu". Umesto drvenog ikonostasa predvideo je željeznu konstrukciju, koju je izradio bravar Anton Mesić. Za slikanje ikona primljena je ponuda Epaminonde A. Bučevskog, akademskog dijeceznog slikara iz Bukovine. U letopisu Preobraženjske crkve zabeleženo je da je on "istorijski slikar", što po ondašnjem shvatanju podrazumeva da se bavio i crkvenim slikarstvom.

U odborima srpske crkvene opštine u Zagrebu okupljali su se najugledniji predstavnici ekonomskog, političkog i kulturnog života srpskog naroda. Ta činjenica je neposredno uticala na rast srpskih institucija, posebno ekonomskih, koje su od početka bile stavljene u službu nacionalne afirmacije. Takav, dobro smišljeni nacionalni program morao je dati rezultate, koji su u jednom trenutku doveli do stvaranja hrvatsko-srpske koalicije i do novih, kvalitetnijih, politički mudrijih odnosa ova dva naroda. Elitistički pristup u izboru članova crkvene opštine ne sreće se često u drugim mestima Karlovačke patrijaršije. 

Otuda ne iznenađuje činjenica što Srbi ulaze u najviše društvene slojeve i vrše značajne i ugledne javne funkcije. NJihovo izjednačavanje sa hrvatskim življem izboreno je opšte priznatim građanskim vrlinama, ugledom i poštovanjem. Otuda i vezivanje Srpske samostalne stranke u Hrvatskoj za organizacionu strukturu pravoslavne crkve, za celokupnu crkveno-školsku autonomiju. To prirodno savezništvo srpske politike i crkve u Hrvatskoj, pozitivno je uticalo na jačanje srpske političke svesti, a poslužilo je i homogenizaciji Srba na politički uzavrelom prostoru Hrvatske. Uprkos tom postignutom jedinstvu, kod Srba se nije razvio klerikalizam kao politički pogled na društvene procese.

Crkva iza Krajine

Za Srbe u Hrvatskoj i Slavoniji od velikog je značaja bilo postojanje Vojne krajine. U vreme Prvog svetskog rata bile su zatvorene sve srpske škole.

ZA razvojni put školstva pravoslavne crkvene opštine u Zagrebu značajan je mart 1877. kada je osnovano "Srpsko pevačko društvo", koje je posebno negovalo "crkveno pjenije". Od 1878. godine, u crkvi se na sv. liturgiji poje prema partituri koju je za srpsku crkvenu opštinu u Trstu sastavio italijanski kompozitor Siniko. Nastavljeni su napori da se reši pitanje škole, za koju su od 1888. počeli da stižu prilozi za njeno osnivanje sakupljeni preko crkve.

Za vreme Prvog svetskog rata zatvorena su sva odeljenja srpske osnovne škole u Zagrebu. Školske prostorije zaposela je vojska, a tek 1917. naređeno je njihovo ponovno otvaranje. Škola je tada privremeno uzela u najam tri prostorije u devojačkom internatu zagrebačke Dobrotvorne zadruge Srpkinja u Preradovićevoj ulici broj 21.

Katihetsku dužnost od 1877. do 1895. u svim školama vršio je "dušepopečitelj parohije zagrebačke" otac Amvrosije Pavlović. Godine 1885. u Zagreb je došao prvi katiheta za decu istočnopravoslavne vere na srednjim i stručnim školama Jovan Petrović. Drugi katiheta Dimitrije Vitković bio je u preparandiji, na liceju i obrtnoj školi, dok ga 1908. godine nije zamenio kapelan Radivoj Kokić. Godine 1919. otvoreno je i treće katihetsko mesto na muškim srednjim školama, koje je zauzeo prezviter Jovan Bunjevac.

GODINE 1919. donesen je Zakon o izmenama Zakona o narodnim školama od 19. aprila 1904. U sprovođenju tog Zakona došao je red i na učitelje srpskih narodnih osnovnih škola, te su i oni 1920. prevedeni na nove plate. Ukoliko nisu mogle da ih plaćaju crkvene opštine, na to se obavezala država. To je značilo da su sve srpske narodne škole postale državne. Stvoreno je poludržavno, a polustanje preuzeto iz crkve, koje je u Zagrebu trajalo 1922-1925. godine. Rešenjem Ministarstva prosvete od 1. januara 1925. godine, konačno je odlučeno "da upravne opštine u Hrvatskoj i Slavoniji od 1. januara 1925. snose sve troškove za izdržavanje bivših srpskih narodnih autonomnih (veroispovednih), a sada opštih narodnih osnovnih škola, te će u svom godišnjem proračunu osigurati u tu svrhu sve redovite i vanredne troškove, kao i za ostale opštenarodne škole".

"Ukoliko su ove škole u zgradama pravoslavne crkvene opštine, upravne opštine dužne su sporazumno sa crkvenim opštinama plaćati ovima odštetu za upotrebu i popravke tih prostorija dok su u njima škole, kao i uopšte za snošenje svih ostalih troškova koji padaju na teren upravnih opština u Hrvatskoj i Slavoniji oko izdržavanja opštih narodnih škola, prema zakonu od 21. oktobra 1888." Sprovođenje ove zakonske odluke, usled zatezanja zagrebačke gradske opštine konačno je rešeno tek krajem 1919.

Tako je posle više od sto godina zaključeno poglavlje vezano za osnivanje škole pri zagrebačkoj crkvenoj opštini i savlađivanje materijalnih teškoća za njeno održanje. U toj dugoj borbi rešavano je i pitanje nastavnika, iako njihov izbor nije bio veliki, kao ni njihovo obrazovanje, koje nije bilo na visini obaveza. Opština je mogla da računa uglavnom na monahe, mahom iz manastira Lepavine, a tek mnogo kasnije, od druge polovine 19. veka javljaju se bolje školovani učitelji. Ovi prvi, zadovoljavali su se osnovnim elementima hrišćanskog učenja, pojanjem i poznavanjem Psaltira. I ta oskudna znanja bila su dovoljna da pravoslavni živalj odoli prozelitskim pritiscima Katoličke crkve, a naročito propovedničkoj snazi njihovih učenih monaha, kao što su isusovci ili franjevci. Bila je to neravnopravna borba, u koju se, kao što je to bilo, na primer, u slučaju manastira Marče, mešala i najviša državna vlast, koja je često ignorisala date carske privilegije.

U toj bespoštednoj borbi za Srbe u Hrvatskoj i Slavoniji, od velikog značaja bilo je postojanje Vojne krajine, u čijem su okrilju Srbi morali da traže zaštitu. Grčevito vezivanje za svoju tradiciju, veru i vekovne svetačke kultove, stvorilo je jedan posebni odbrambeni mehanizam, koji je Srpska crkva brižno negovala. Tek u drugoj polovini veka pritekle su u pomoć snage nikle u prosvećenom građanskom staležu, uključujući tu i predstavnike vojničkog plemstva. Posle trgovačke mecenatske faze, javilo se u drugoj polovini 19. veka i više činovništvo. Ugledna zvanja Srba u administraciji austrijske države u Hrvatskoj, predstavljala su ishod velikih političkih promena u epohi dualizma. U tom vremenu postalo je neodrživo istrajavanje na prevaziđenom unutrašnjem sklopu Austro-Ugarske, kojoj su reforme bile neizbežne, uprkos naporima njenih konzervativnih krugova da se što duže sačuva njeno davno uspostavljeno feudalno ustrojstvo.

VELIČINA pravoslavne crkvene opštine u Zagrebu imala je za posledicu i pokretanje pitanja sahranjivanja njihovih pokojnika. Pravoslavci su se obratili gradskom Magistratu, obrazlažući prepreke da se pravoslavni pokojnici sahranjuju na katoličkim grobljima. Magistrat je podržao ovu molbu, pa je odlučeno da im se dozvoli kupovina zemljišta za sahranjivanje. Godine 1785. pravoslavna crkvena opština je od protonatora Baltazara Bušića kupila pola jutra njive sa pripadajućim brežuljkom, "što se sa istoka graniči potokom Jelenovšćakom", na kojoj su sahranjeni prvi pravoslavni hrišćani u Zagrebu.

Nakon izgradnje groblja na Mirogoju 1876, prva pravoslavna sahrana na njemu obavljena je 2. marta 1877. Zbog regulacionih razloga, mnogi pokojnici su sa starog Iličkog groblja preneti na Mirogoj. Među njima, preneti su i posmrtni ostaci velikog dobrotvora Pravoslavne crkvene opštine zagrebačke Nestora Borojevića, kome je supruga Jelena Berendeji u arkadi podigla raskošnu grobnicu. Bila je to posledica odluke grada da reši pitanje manjih zagrebačkih grobalja. Odlučan korak učinjen je 1873. godine, kada je zagrebačka opština otkupila posed Mirogoj koji je pripadao dr LJudevitu Gaju zajedno sa njegovom vilom, da bi ceo kompleks pretvorila u središnje zagrebačko groblje. Prvi je na njemu sahranjen učitelj gimnastike Miroslav Singer 1876. godine.

Koliko je zagrebačka opština želela da trajno reši pitanje groblja svedoči Statut groblja, koji je do detalja predviđao njegov rad. NJega je propisao 13. maja 1878. gradski načelnik Stanko Andrijević, a iste godine potvrdila ga je Kraljevska hrvatsko-slavonsko-dalmatinska vlada. On je odredio da vernici svih veroispovesti uživaju jednaka prava i imaju jednake dužnosti.

Jezik tribuna Popovića

Najznačajniju ulogu među Srbima trgovcima u javnom životu Hrvatske imao je Anastas Popović. Popoviću je pripala čast da kao poslovni uvede narodni govor, ukidajući tako nemački kao službeni jezik.

KAO trgovci i zanatlije u Zagrebu se istovremeno javljaju i Srbi i Grci. Bila je to posebna vrsta istočnjačkih trgovaca, okretnih, vrednih, štedljivih, koji su se brzo priljubili uz već postojeći sloj Zagrepčana, savlađujući pri tom sve mogće otpore starosedelaca. Nikakva nastojanja starih cehova u Zagrebu nisu bila u stanju da ih zadrže. Bili su to iskusni trgovci i zanatlije, formirani prema običajima i navikama istočnjačkih tržišta, koja su bila otvorenija nego ona u zapadnoj Evropi. O tome svedoče mnogi prekaljeni levantinski trgovci, koji su trgovali čak u Veneciji i Đenovi.

Tek je car Karlo Šesti proglašenjem Trsta za slobodnu luku 1716. i otvaranjem slobodne plovidbe na Jadranu, uspeo da pridobije te levantinske trgovce za svoju državu. U Beču je radi uspešnije trgovine istoka i zapada osnovana "Istočna kompanija". U rasprostiranju balkanskih trgovaca, Zagreb je predstavljao središte koje je dugo zadržalo svoju srednjovekovnu, konzervativnu, cehovsku organizaciju.

Tek su reforme cara Josifa Drugog uspele da otvore kapije tog ušančenog konzervativizma. Za razvoj trgovine i zanatstva Zagreba treba proučiti i ulogu srpsko-grčko-cincarske, kao i Jevrejske zajednice, koja se takođe afirmisala tokom pretvaranja Zagreba u političko i duhovno središte Hrvatske. Uništenje pravoslavnog i jevrejskog kulturnog sloja genocidom 1941. godine u NDH, temeljno je izmenilo socijalnu strukturu Zagreba. Novi priliv Hrvata iz Hercegovine, Damacije i Like izmenio je lik grada, zauvek je nestao njegov stari, multietnički šarm.

PATENTOM cara i kralja Franje Josifa od 7. avgusta 1850. godine Zagreb je dobio novi Opštinski red od 132 paragrafa. NJime je bilo propisano da se do sada odeljene varoši, sa različitom jurisdikcijom, združuju u jedan kraljevski grad Zagreb, na čijem će čelu stajati gradski načelnik, koga biraju gradski zastupnici na tri godine. Izabranog načelnika potvrđuje kruna, a ovaj pred gradskim odbornicima polaže zakletvu u ruke bana. Stari cehovi, sa dugom tradicijom i poreklom iz 14. veka, kada su prve bratovštine osnivane po etničkoj ili strukovnoj pripadnosti, ukinuti su 1872. godine.

U to vreme na području Zagreba evidentirano ih je 28. Nema podataka da su se i Srbi i Grko-cincari udružili u neke svoje posebne cehove. Takvo stanje u Zagrebu nije bilo izuzetak, srpske i grčko-cincarske zanatlije raširile su se po svim većim gradovima Austrije, uvećavajući i taj tako nedostajući treći stalež u tadašnjem društvu. Tako su na raznim stranama Dvojne monarhije stvarane mikrourbane celine, koje su tim gradovima davale skoro uniformni karakter. Petar V. Krestić zaključuje da je u tom periodu došlo do konstituisanja građanskog društva i kapitalističke ekonomije, a industrijskom revolucijom započela je i temeljna promena ekonomske i socijalne strukture zemlje.

Početak naseljavanja i delovanja trgovaca srpske i grčko-cincarske pravoslavne veroispovesti u Zagrebu, u kaptolskom delu grada i u Gornjem gradu, Griču, nije zabeležen. Oni su mogli da se nastane samo u trećem delu Zagreba, tzv. Harmici. U tom "predgrađu" stanovao je i Dositej Obradović od jeseni 1760. do marta 1761. godine. U gornjogradskom podgrađu Srbi se postepeno šire u Dugoj ulici. Godine 1806. građani Griča se tuže na "grčke trgovce" jer oni kvare posao. Reč je o menjačima novca, tzv. sarafima, koji su na teritoriju Austrije stizali iz Turske sa gotovim kapitalom i brzo ulazili u građanske krugove, zajedno sa onima koji su se uključili u trgovinu sa istokom.

Najznačajniju ulogu među Srbima trgovcima u javnom životu Hrvatske imao je Anastas Popović. Veliki odjek imao je njegov govor izgovoren narodnim jezikom na skupštini akcionara prve hrvatske štedionice 14. februara 1848, u kojem je "ne samo veštinu u vođenju poslova nego i priređeno sebi znanje narodnoga jezika pokazao"... NJemu je pripala čast da je u nju uveo narodni govor kao poslovni, ukidajući tako nemački, koji je do tada bio službeni jezik.

Tu je i Hristofor Stanković, trgovac i kućevlasnik. Svoj ugled potvrdio je svojim poklonom gradu, sagradio je prvu stalnu pozorišnu zgradu u Gornjem gradu, kao i učešćem u radu pozorišta u Zagrebu. U Harmici je posedovao veliku kuću, u koju je preselio i svoju trgovinu. Ugled koji je uživao doneo mu je priznanje crkvene opštine, koja ga je izabrala za svog predsednika. Ovu dužnost vršio je od 1847. do 1850. godine. Svojom rukom je pisao skupštinske zapisnike.

IZVOR za upoznavanje Srba trgovaca i zanatlija predstavljaju i oglasi u časopisima i novinama, u kojima oni nude svoje proizvode. Ovde su navedeni samo izabrani primeri:

U "Srbobranu" za 1897. godinu oglašava se trgovac g. Popović koji drži trgovinu semenja, reklamira skladište sviju vrstu četaka, češalja i kičica, tvornica uljanih boja, trgovina boja i gradiva i veliko skladište laka. Radnja mu se nalazila na Jelačićevom trgu broj 6. D. Cenić u Gundulićevoj ulici br. 17 preporučuje svoju najbolje uređenu trgovinu mirođija, prekomorske robe, ukusna vina, piva i žita, uz obavezu tačne i solidne posluge. "U krojačkom salonu M. Bastajića na Jelačićevom trgu, primaju se narudžbe na svakovrsna gospodska odela, koja se vrlo ukusno i po najnovijim žurnalima izrađuju. Na zalihi je svagda veliki izbor engleske i francuske suknene robe. Izrađuju se i svešteničke haljine. Cena je veoma umerena, mera vrlo dobra i posluga najsolidnija". 

Reklamira se i krojački modni salon Petra Cvetka, bivšeg poslovođe tvrtke M. Bastajića u Dugoj ulici broj 10. NJegova firma nudi "veliki izbor finih engleskih, francuskih i brnskih tkanina i izradu najfinijeg odela po najnovijoj modi. Cena umerena. Upozorujem da od svih Bastajićevih mušterija koje sam posluživao, potpunu meru imam".

UGLEDNE FIRME

U KALENDARU "Srpsko kolo" za prestupnu godinu 1920. objavljuju svoje reklame firme koje su već stekle ime i ugled. Oglašava se trgovina kolonijalne i špecerajske robe Ilije Guteše u Vlaškoj ulici 91. "Nabavljajte pokućstvo kod solidne tvrtke SD Opačić", u Jurišićevoj ulici broj 3. Nudi se i firma "M. Drobac i drug" svojom ponudom kolonijalne, špecerajske robe na veliko i malo. Isti časopis za 1921. oglašava menjačnicu i komisionu radnju Miloša Pavkovića i Dušana Veselinovića u Petrinjskoj ulici br 6.

Moć srpske banke

Srpska banka je stekla moć da među Srbima u Austriji širi osećanje poverenja i imovinske sigurnosti. Delovanje ove banke prestaje stvaranjem NDH kada je njena imovina konfiskovana.

ZAHVALJUJUĆI svom poslovnom ugledu, čitav niz Srba i Grkocincara stekao je značajne položaje u hrvatskom društvu. Možda najistaknutiju ulogu među njima imao je Zagrepčanin Anastas Popović, koji je od početka bio u upravi Ilirske čitaonice i fonda "teatralnog poduzeća". Penjući se na društvenoj lestvici, postao je i član Hrvatsko-slovenskog gospodarskog društva, a na sednici od avgusta 1845. predložio je potrebu osnivanja poljodelske škole u Zagrebu.

Kao verni domorodni građanin, Popović je 1846. postao predsednik tek osnovane "Prve hrvatske štedionice", u kojoj je bio najjači deoničar, upisavši jedini 20 "utemeljiteljnih deonica u iznosu od 2.000 forinti srebra", kao i jedan od dvojice "centralnih peneznika" Narodnog doma u Zagrebu.

Uspešna organizacija hrvatskog bankarstva, u čijim su se osnovama nalazili i članovi srpske crkvene opštine u Zagrebu, uticala je i na osnivanje srpskog bankarstva. Na Svetog Savu 1895. godine upravljen je "Proglas na narod srpski", koji je pozvan na osnivanje Srpske banke u Zagrebu sa osnovnim kapitalom od 600.000 kruna.

Oduševljenje kojim su Srbi u Hrvatskoj prišli osnivanju svoje banke potvrđuje odziv na upis akcija. Na predviđeni broj od 22.500 akcija odazvalo se 5.500 osnivača, koji su upisali ukupno 50.000 akcija, pa je banka svoju delatnost otpočela sa 90.000.000 kruna uplaćenog osnovnog kapitala. Ovolikim kapitalom u Hrvatskoj raspolagala je jedino Hrvatsko-slavonska zemaljska hipotekarna banka.

VEĆ 22. marta (3. aprila) konstituisana je uprava Srpske banke, a za njenog počasnog predsednika izabran je dr Livije Radivojević, predsednik suda Stola sedmorice iz Zagreba. U Upravni odbor izabrani su: za predsednika baron Jovan Živković Fruškogorski, kralj. odjelni predstojnik u miru, veleposednik iz Zagreba; za potpredsednika dr Bogdan Medaković, advokat i veleposednik iz Zagreba, a za članove: Aleksandar Veselinović, veleposednik i trgovac, šef firme "A. J. Veselinović", predsednik vinkovačke štedionice iz Vinkovaca; Simo Gomirac, trgovac i posednik, predsednik vinkovačke štedionice iz Ogulina, dr Drag. Grčić, kralj. javni bilježnik i posednik, predsednik šidske štedionice iz Šida; Lazar Dunđerski, veleposednik i industrijalac, predsednik štedionice u Sent Tomašu i industrijalac iz Novog Sada, Jovan Đuričić Bijorac, trgovac i posednik iz Rume; Miloš Zec, narodni poslanik iz Zagreba, Đorđe Jagnić, trgovac i posednik šef firme "S. A. Dragićević" iz Pakraca, Stevan Kalember, trgovac iz Korenice; Vladimir Matijević, trgovac, šef firme Gustava Sohera u Zagrebu...

Razgranata delatnost Srpske banke na svim stranama gde su živeli Srbi, nije se kosila sa antagonizmima između sela i gradova, koji su imali suprotstavljenje političke nacionalne koncepte. Izbor članova Uprave Srpske banke otkriva da je, bez obzira na pripadništvo različitim političkim strankama, sačuvan nadpartijski konsenzus srpskih nacionalnih interesa. Stvoren je uspešan model delovanja u narodu koji se teško oslobađao tereta svoje prošlosti, da štiti svoje uske, lične interese sa sklonošću da kad treba, proglašava ih i za nacionalne. Srpska banka je stekla moć da među Srbima u Austriji širi osećanje poverenja i imovinske sigurnosti. Ovu ulogu održala je i u periodu između dva svetska rata, kada je izdržala i svetsku bankarsku krizu, posle propasti Krigerovog koncerna. NJeno delovanje prestaje stvaranjem NDH kada je njena imovina konfiskovana. U relativno kratkom razdoblju postojanja, od 1895. do 1941. Srpska banka je odigrala pored privredne i veliku političku ulogu aktivno homogenizujući srpski narod. 

PRIVREDNO jačanje Srba u Zagrebu odrazilo se i na osnivanje prve srpske zemljoradničke zadruge, koja je osnovana u Sremskoj Kamenici 1897. Januara 1898. osnovan je i "Savez srpskih zemljoradničkih zadruga u Austro-Ugarskoj", u koji je ušlo 10 zadruga sa 152 zadrugara, sa 7.265 kruna udela i 340 kruna rezerve. Ovakve organizacije su se radno dopunjavale, bio je to model za čvršće povezivanje srpskog naroda, posebno iseljeničkih krugova, pre svega u cilju ekonomskog jačanja. Takvi napori ispoljavali su se i u politici, koja više nije mogla da ignoriše dugo sticanu ekonomsku snagu i njen politički značaj. Savez srpskih zemljoradničkih zadruga je na zboru 29. novembra 1897. izabrao svoj prvi upravni i nadzorni odbor. Za počasnog predsednika izabran je dr Livije Radivojević, isti onaj koji je na takvu dužnost izabran u tek osnovnoj Srpskoj banci.

Članovi odbora bili su: Radoslav Marković i Inđije u Sremu, Mile Birač iz Velike Pisanice u Podravini, Milan Rajković iz Neština u Sremu, M. P. Solarić iz N. Pavlana u Bjelovarskoj županiji, Todor Marić iz Kamenice u Sremu, Petar Sučević, Vladimir Matijević, Amvrosije Pavlović, dr Svetislav Šumanović i Aćim Đermanović (ujedno i kao tajnik) iz Zagreba. U Nadzorni odbor izabrani su Simo Miščević, dr Jovan Paču, Milan Nikolić iz Zagreba, Stevan Bećarević iz Bingule i Aleksandar Jovanović iz Mohova u Sremu. I jedan i drugi odbor izabrali su predstavnici 11 zadruga. NJihov broj pred kraj 1898. narastao je na 35.

Prisustvo dr Jovana Pačua i Vladimira Matijevića, a potvrđivalo je ozbiljnost sa kojom je osnovan ovaj savez. U kalendaru "Srbobran" za 1898. godinu kaže se da je 29. decembra 1897. održan u Zagrebu "bez šuma i vike" jedna od "najznačajnijih skupština roda srpskog na ovome kraju. Na čelo zadruge biraju se po čestitosti i ugledu prvi ljudi, a na čelu sviju zadruga u Savezu biraju se prvi ljudi u narodu". Uočljivo je da su Srbi u Zagrebu gotovo istovremeno osnovali dve jake privredne organizacije, koje su, bez sumnje, učvrstile njihov položaj u Hrvatskoj.

Na inicijativu jednog od tvoraca ove dve značajne privredne organizacije Vladimira Matijevića, osnovano je u Zagrebu 23. septembra 1897. društvo "Privrednik". Matijević je sazvao osnivačku skupštinu, na kojoj je izneo ciljeve i zadatke društva. Odlučeno je da se izradi statut društva i poslovnik o radu. Taj zadatak preuzeo je na sebe sam Matijević. Izabran je i izvršni odbor, koji su sačinjavali Izidor Dobrović, Vladimir Matijević i Nikola Ćuk, te LJubomir P. Ristić, kao sekretar. Veliku moralnu i materijalnu pomoć pružili su, pored ostalih, Matijevićeva supruga Paulina rođena Lađević, Mihajlo Pupin, Nikola Tesla, Livije Radivojević, Stevo Kalember, Mihajlo Zubović, Jovan Đurić - Bigorac, Stevo Ognjenović, Vaso Radosavljević i Lazar Dunđerski. "Privrednik" je dobio podršku i od Srpske banke i Saveza srpskih zemljoradničkih zadruga.

Snovi o državi

Hrvati su uporno isticali svoje državno-pravne dokaze, a Srbi su svoju ideologiju prilagodili demokratskim načelima. Snažan uticaj Mojsija Baltića na LJudevita Gaja.

JEDAN od prvih Srba koji su se ugradili u politički život Hrvatske bio je Mojsije Baltić, još u prvim godinama delovanja ilirskog pokreta. Za njega je i LJudevit Gaj govorio da je uticao na njega. Uočivši Baltićeve sposobnosti, ban Jelačić ga je pozvao u bansku vladu. Kasnije postaje podžupan u Pakracu, a od 1855. postao je tajnik Namesničkog veća, pa savetnik zemaljske vlade u Zagrebu, gde je vodio gospodarsko odeljenje.

Među uglednim srpskim političarima bio je i Maksimilijan Prica, istaknuti pravnik i političar u Hrvatskoj i Slavoniji. Rođen je 1823. u Korenici, gimnaziju je učio u Karlovcu, a prava u Zagrebu, gde je i ušao u krug iliraca. Za vreme revolucije 1848. godine, ban Jelačić ga uzima za svog sekretara. Učestvovao je i na sveslovenskom kongresu u Pragu kao predstavnik Hrvatske. Na tom kongresu bio je blizak radikalnoj struji, koja se zalagala za jedinstvo slovenskih naroda u Austriji. Te ideje zastupao je i kao član redakcije lista "Slavenski jug", a bio je i među osnivačima društva "Slovenska liga", koje je osnovano u Zagrebu 1848. godine.

Za vreme Bahovog apsolutizma, povukao se iz javnog života i bavio se advokaturom. Zajedno sa Ivanom Mažuranićem, grofom Julijem Jankovićem i Ivanom Kukuljevićem učestvovao je u izradi programa o savezu Hrvatske i Ugarske. Zastupao je mišljenje da je za Hrvatsku jedino moguće ustavno uređenje u savezu sa Ugarskom, pri čemu se zalagao za teritorijalnu celinu Hrvatske.

BLISTAVI srpski političar na političkom nebu Hrvatske bio je i Svetozar Kušević, koji se javnim poslovima bavio punih pedeset godina. Rođen je u Požegi 1823. godine. Završio je bogosloviju, a zatim pravno-političke nauke u Đeru, Požunu i Beču. Službovanje je započeo 1845. godine, kao konzistorijalni podbeležnik Pakračke eparhije, a dve godine kasnije ušao je kao poslanik Požege u Sabor u Požunu. Izabran je i u Hrvatski sabor, gde se zalagao za zajedničko istupanje Srba i Hrvata prema Mađarima. U javnim službama je brzo napredovao, već 1854. godine bio je imenovan za sekretara Namesništva u Zagrebu. Pripadao je zvaničnoj politici bana Josipa Šokčevića i Ivana Mažuranića. Godine 1862. dodeljeno mu je plemstvo, a ta počast ga je trajno vezala za Habzburški dvor.

Interese srpskog naroda branio je zaštićen položajem čoveka odanog dinastiji i austrijskoj vladi. O tome svedoči i njegovo pismo od 11. februara 1863, upućeno Ivanu Kukuljeviću, velikom županu zagrebačke županije, u kojem ističe da "Hrvati silno greše što, pozivajući se na hrvtsko državno i istorijsko pravo, poriču Srbima političku individualnost i na tlu tzv. Trojednice priznaju samo hrvatski "politički narod`, a Srbe smatraju pravoslavnim Hrvatima i tretiraju ih kao deo hrvatskog `političkog naroda`."

Feudalni koncept Hrvatske, stvoren kao protivteža ugarskom modelu, postaće glavna tema u raspravama Srba i Hrvata. Na tom konceptu izgrađene su političke osnove hrvatskog nacionalnog pitanja. Jednom stvorena zabluda, utemeljena na neubedljivim istorijskim dokazima, kobno je opteretila i tekuće i buduće odnose Srba i Hrvata. To shvatanje nosilo je u sebi otrovne zametke ultranacionalističkog i beskompromisnog shvatanja o trajnoj ugroženosti hrvatskog naroda. Tako je stvorena glavna kočnica razvoja nove jugoslovenske države posle 1918. godine. Pokušaji da se ta država izgradi kao moderna građanska država, stalno su propadali.

Dok su Hrvati uporno isticali svoje državno-pravne dokaze, Srbi su svoju ideologiju prilagodili demokratskim načelima, ne preuzimajući velikosrpske ideje koje su se oslanjale na Dušanovo carstvo. Tako su se na političkoj sceni Hrvatske sučelila dva shvatanja istorizma, čije mirenje nije bilo moguće. Trajno su se raspršili snovi o fiktivnoj državi sa onima koji su u oslobodilačkoj borbi uistinu obnavljali svoju državu. Insistiranje na ovim nespojivim načelima sahranilo je ideju zajedničke jugoslovenske države.

Bila je to drama sa mnogo trajnijim posledicama od onih koje su tada uočavali njeni rušioci. Kušević je sledio politiku austrijske države u kojoj je pobedila ideja dvojne monarhije. Postao je unionista koji je pragmatično prihvatio novonastalo stanje državnog jedinstva. U oštroj polarizaciji srpske politike, njeni protagonisti su na razne načine pokušavali da se snađu i da izvuku neku pouku za srpski narod. Umro je na svom spahiluku u Blackom, 1911. godine.

Jedna od značajnih srpskih ličnosti koje su delovale u Hrvatskoj u 19. veku, bio je Ognjeslav Utješenović Ostrožinski, rođen 21. avgusta 1817. godine u Ostrožinu, a umro u Zagrebu 8. juna 1890. godine. NJegova značajna javna delatnost bila je obeležena političkim, književnim i publicističkim radom. Ostvario je i sjajnu činovničku karijeru, postao je dvorski savetnik, podžupan, a zatim i varaždinski župan. Stupio je u javni život pristupanjem Ilirskom pokretu LJudevita Gaja, a u svom književnom razvoju prigrlio je ideje Srpske omladine. Diplomirao je na zagrebačkoj Pravnoj akademiji 1848. godine.

U političkim krugovima zapažena je njegova izuzetna marljivost, na osnovu koje je ušao u Jelačićev kabinet kao savetnik u zagrebačkom vojnom odseku. Radio je i u Zakonodavnom odboru Hrvatskog sabora, posebno na pripremi Zakona o ustrojstvu nove hrvatske narodne vojske i Zakona o ukidanju Vojne granice i njenom spajanju sa Hrvatskom. Po Jelačićevoj odluci, posle rata 1848. godine postavljen je za podžupana varaždinske županije. Na toj dužnosti ispoljio je mnoge vrline zbog kojih je nazvan "prvim praktičnim upravnikom Hrvatske". 

U vreme Bahovog apsolutizma, postao je u Beču 1856. godine ministarski sekretar, a od 1862. do 1867. bio je dvorski savetnik kod Hrvatske dvorske kancelarije. Bavio se i izgradnjom pruge preko Hrvatske i Slavonije, tzv. Dunavsko-jadranskom železnicom. U Beču se zapaženo bavio i književnim radom. Pokrenuo je inicijativu za objavljivanje Vukovih sabranih dela. Posebno se istakao epom "Nedeljno", objavljenim 1860. godine. Bilo je to delo napisano pod uticajem ruske religiozne misli, o kojem je rečeno da "samo tom ruskom uticaju ima se pripisati da se u doba kulta Miloša Obilića i Kraljevića Marka mogla kod nas pojaviti ovakva knjiga, u kojoj je eminentno religiozni karakter prevladao svetovno-nacionalni".

(Nastavlja se)

~ Dejan Medakovic