Η Ελληνορθόδοξη Κοινότητα Πέστερας μέχρι την ελληνοβουλγαρική ανταλλαγή πληθυσμών

Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου Πέστερας

Στην Πέστερα της Ροδόπης κατέφυγαν σε διάφορα κύματα από το 1769 κι έπειτα, αναζητώντας καλύτερη τύχη λόγω των οθωμανικών πιέσεων, πολλές ελληνοβλαχικές οικογένειες από διάφορα μέρη της Ηπείρου και της Μακεδονίας (περιοχή Μετσόβου, Ζαγορίου, ορεινής Καλαμπάκας, Νυμφαίο κ.α) και δημιούργησαν μια ισχυρή ελληνική αποικία που ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο[1].

Το 1831 χτίστηκε ο Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου με πρωτοβουλία της συντεχνίας των Ελλήνων εμπόρων και στον προαύλιο χώρο λειτουργούσε το ελληνικό σχολείο. Επίσης, στον χώρο υπήρχε νεκροταφείο το οποίο καταστράφηκε το 1960 από το κομμουνιστικό καθεστώς.
Ο Ι. Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου Πέστερας χτίστηκε το 1865 με κεφάλαια της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας, η λειτουργία γινόταν στην ελληνική γλώσσα και ο πρώτος ιερέας ήταν ο Αθανάσιος Τούρτας. Έπειτα, ακολούθησαν οι ιερείς Αργύριος, Αρχιμανδρίτης Συμεών, και Νικόλαος και πάλι φυσικά στα ελληνικά[2]
Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει όταν η περιοχή μετατράπηκε σε αυτόνομη επαρχία (ανατολική Ρωμυλία) κι αργότερα προσαρτήθηκε στη Βουλγαρία. 

Στη βουλγαρική απογραφή του 1884 αναφέρεται ότι, η Πέστερα έχει 452 Έλληνες[3].

Σε έκθεση του δημάρχου της Στενημάχου Αθανασίου Επιτρόπου προς το Υπουργείο Εξωτερικών (15.3.1885) για την παιδεία των Ελλήνων στην επαρχία Φιλιππούπολης αναφέρεται, μεταξύ των άλλων, ότι ''η ελληνική κοινότητα Περιστέρας με 120 ελληνοβλαχικές οικογένειες διέθετε δημοτικό σχολείο με 70 μαθητές και νηπιαγωγείο με 80 νήπια''[4].

Το 1906 αναλαμβάνουν οι Βούλγαροι τον Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου Πέστερας και διορίζουν τον ιερέα Petar Konstandinov, ο οποίος τον μετονομάζει σε ''Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου''. Μετά από λίγα χρόνια όμως, κάποιος άλλος ιερέας επαναφέρει τελικά το όνομα της Παναγίας επειδή, σύμφωνα με μαρτυρίες, κάποια γριούλα του διηγήθηκε ότι ονειρεύτηκε πως αν δεν επανέλθει το αρχικό όνομα κάτι κακό θα συμβεί στην πόλη[5]. Η αλλαγή στο καθεστώς του συγκεκριμένου Ναού δεν ήταν τυχαία και, ασφαλώς, συνδέονταν άμεσα με την έκρυθμη κατάσταση. Οι αγώνες κατά του ελληνικού κλήρου διεξάγονταν σε όλες τις επαρχίες αλλά σε ορισμένες όπως η επαρχία Φιλιππουπόλεως με τις πόλεις Στενήμαχος, Τατάρ Πάζαρτζίκ, Περιστερά (Πέστερα), Πανήγυρις, οι οποίες είναι έδρες αρχιερατικών επιτρόπων, πήραν τρομερές διαστάσεις. Εκεί γίνονται συγκρούσεις ανάμεσα στις δυο παρατάξεις για το ποιός θα κατέχει μια ορισμένη εκκλησία[6].
Είναι γνωστό ότι, στις αρχές του 20ου αι., στα πλαίσια της δημιουργίας του βουλγαρικού εθνικού κράτους, έγιναν διωγμοί των Ελλήνων και της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που είχαν ως αποτέλεσμα την ανταλλαγή πληθυσμών και την μεταφορά στην Ελλάδα των ελληνικών πληθυσμών της Αν. Ρωμυλίας. Ειδικότερα, το 1906, με τον νόμο "Περί Δημοσίας Εκπαιδεύσεως" του 1891, καταργήθηκαν τα ελληνικά σχολεία και διορίσθηκαν σ' αυτά Βούλγαροι δάσκαλοι. Στην έδρα της Ελληνικής Μητρόπολης της Φιλιππούπολης και άλλων πόλεων εγκαταστάθηκαν Βούλγαροι Μητροπολίτες. Στις 16 Ιουλίου 1906, μετά από ανθελληνικά δημοσιεύματα εφημερίδων, έγινε μεγάλο συλλαλητήριο και ο βουλγαρικός όχλος προχώρησε σε λεηλασίες και βανδαλισμούς. Οι διωγμοί εξαπλώθηκαν σε όλα τα αστικά κέντρα με ελληνικό πληθυσμό (Πύργο, Φιλιππούπολη, Στενήμαχο, Καβακλή, Αετό, Καρναμπάτ, Σήλυμνο κ.α.) με πογκρόμ και κατασχέσεις των ελληνικών εκκλησιών και των κοινοτικών κτιρίων. Στην Αγχίαλο η κατάληξη ήταν τραγική, κατέστεψαν ολοσχερώς την πόλη και κακοποίησαν τα γυναικόπαιδα. Σκοτώθηκαν 250 Έλληνες κάτοικοι ενώ δεν υπολογίστηκε ποτέ ο αριθμός των ατόμων που έχασαν τη ζωή τους μέσα στη φλεγόμενη πόλη. Στη Μεσημβρία, το Τάταρ-Πάζαρτζίκ κ.α., οι Έλληνες πρόκριτοι και ο δήμαρχος, φοβούμενοι μην πάθουν ανάλογη καταστροφή με την Αγχίαλο, ενέδωσαν στις απαιτήσεις των Βουλγάρων και υπέγραψαν έγγραφο παραχώρησης των ελληνικών ναών και υπαγωγής των Ελλήνων στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία της Εξαρχίας. Ο ελληνισμός της Ανατολικής Ρωμυλίας πλήρωσε τα αντίποινα των Βουλγάρων για τον Μακεδονικό Αγώνα μια και διαφαίνονταν η ελληνική νίκη και, δυστυχώς, δεν είχε την οργάνωση του Ελληνομακεδονικού Κομιτάτου ώστε να υπάρχουν εκεί ένοπλοι αντάρτες που θα στήριζαν τα ελληνικά δίκαια. Μετά από αυτά τα γεγονότα του 1906, πολλοί Έλληνες έφυγαν πρόσφυγες κυρίως προς την Ελλάδα. Η κορύφωση της εξόδου θα συμβεί μετά την υπογραφή της Σύμβασης του Νεϊγί (1919) για την Ανταλλαγή των πληθυσμών, όπου περίπου 37.000 Έλληνες της περιοχής πέρασαν στην Ελλάδα, ενώ άλλοι παρέμειναν στη Βουλγαρία. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, όσοι παρέμειναν ήταν υποχρεωμένοι να συμβιβαστούν με τους νέους όρους, σταδιακά έπαψαν να χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα και υιοθέτησαν ονόματα με βουλγαρικές καταλήξεις[7]. 

Με βάση την συνθήκη μεταξύ Ελλάδος-Βουλγαρίας για την ελεύθερη μετανάστευση των μειονοτήτων (άρθρο 56 παράγραφο 2 από την συνθήκη Ειρήνης της 27.11.1919 του Νεϊγί) και την δημιουργημένη μικτή επιτροπή με σκοπό να καταργήσει τις ακίνητες περιουσίες των μεταναστών, από την ελληνική πλευρά μέσω του αντιπροσώπου Διαμαντόπουλου τέθηκε το θέμα για την ιδιοκτησία πολλών εκκλησιαστικών κτημάτων που αρπάχθηκαν από τους Βούλγαρους κατά την διάρκεια των ανθελληνικών συλλαλητηρίων το 1906. Η απαίτηση αφορούσε την Φιλιππούπολη, την Στενήμαχο και το Πάζαρτζικ. Μεταξύ των εκκλησιών συμπεριλαμβάνεται και η ''Υπεραγία Θεοτόκος'' στην πόλη Περιστερά (Πέστερα). Οι Έλληνες ιερείς εγκατέλειψαν την Βουλγαρία το 1913 και οι εκκλησίες και τα μοναστήρια πέρασαν στην δικαιοδοσία της Βουλγαρικής Εξαρχίας. Όσοι Έλληνες έμειναν εκτελούσαν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα στους ίδιους Ναούς με τους αντίστοιχους ιερείς. Οι επιτροπές των Ναών εξέφρασαν τις αντιρρήσεις τους. Η μικτή επιτροπή απορρίπτει τις απαιτήσεις της ελληνικής κυβέρνησης για τα εκκλησιαστικά κτήματα στη Βουλγαρία. Τα εκκλησιαστικά κτήματα είναι ιδιοκτησία των εκκλησιών και μονών που είναι υπό την δικαιοδοσία του τοπικού αρχιερέα[8].

Στη συνέχεια παρατίθεται η επιστολή του Δημάρχου Πέστερας προς τον Πρόεδρο της υποεπιτροπής Ελληνο-βουλγαρικής μετανάστευσης σχετικά με το αίτημα του τελευταίου που αφορούσε την παλιά Ελληνορθόδοξη Κοινότητα, τον Ναό και το σχολείο στην πόλη Πέστερα και τις αξιώσεις ιδιοκτησίας των ακινήτων που ανήκουν στην εκκλησία της Παναγίας. Η απαντητική επιστολή του Δημάρχου, με ημερομηνία 12-13 Μαϊου 1927, συνοδεύεται με μια επικυρωμένη δήλωση διαμαρτυρίας από τους ενορίτες της εκκλησίας, με τις υπογραφές των επιτρόπων και των ενοριτών της εκκλησίας. Εν ολίγοις, απαντούν μ αυτή την επιστολή ότι δεν υπάρχει πλέον ελληνικό σχολείο και εκκλησία και απορρίπτουν τα αιτήματα της ελληνικής πλευράς[9]. 

Τέλος να σημειωθεί ότι όταν, γύρω στα 1930-35, οι βλαχόφωνες κτηνοτροφικές οικογένειες του καλυβικού οικισμού της Μπακίτσας (που αποτελούνταν κυρίως από Γραμμουστιάνους και ορισμένους Αβδελλιώτες) εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Πέστερα βρήκαν τις προαναφερθείσες ελληνοβλαχικές οικογένειες να είναι πλήρως εκβουλγαρισμένες, με ελάχιστες εξαιρέσεις κάποιους ηλικιωμένους που είχαν ανάμνηση της καταγωγής τους.

Παραπομπές

[1] Αστ. Κουκούδης, Οι Μητροπόλεις και η Διασπορά των Βλάχων, εκδ. Ζήτρος / Αντ. Μ. Κολτσίδας, Ιστορία της Βωβούσας, Αφοί Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1997, σ. 48. / Μακεδονικά, Σύγγραμμα Περιοδικόν της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Τόμος 39ος, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 274-283.

[2] Συνέντευξη του Βούλγαρου ιερέα του Ι. Ν. Παναγίας της Πέστερας π. Иван Каменаров στην Величка Ачева, λόγω των εορτασμών για τα 150 χρόνια ίδρυσης και λειτουργίας του ναού (Църквата „Успение на Св.Богородица“ посреща миряни вече 150 години,  Величка Ачева). Δημοσιευθηκε στις 15.08.2015 στο peshterainfo.com
[3] Principaute de Bulgarie - Bureau de Statistique, Resultats Generaux du Recensement de la Population de la Bulgarie de sud (Rumelie Orientale) du I-r Janvier 1885. Sofia 1888, p. 6.
[4] Σπυρίδωνα Σφέτα, Ελληνοβουλγαρικές αναταράξεις 1880-1908, εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2008.
[5] Συνέντευξη του Βούλγαρου ιερέα του Ι. Ν. Παναγίας της Πέστερας π. Иван Каменаров στην Величка Ачева, λόγω των εορτασμών για τα 150 χρόνια ίδρυσης και λειτουργίας του ναού (Църквата „Успение на Св.Богородица“ посреща миряни вече 150 години,  Величка Ачева). Δημοσιευθηκε στις 15.08.2015 στο peshterainfo.com

[6] Θωμάς Καραηλίας, Η Ιερά Μητρόπολη Πλόβδιβ (Φιλιππουπόλεως) Βουλγαρίας. Ιστορική εξέλιξη. Σημερινή κατάσταση. Διπλωματική εργασία (Α.Π.Θ., Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνκής Θεολογίας), Θεσ/νίκη 2012, σ. 203.

[7] Κοτζάμπαση Μαρία, Διωγμοί ελληνικών πληθυσμών στα βουλγαρικά παράλια του Εύξεινου Πόντου, 1906, 2007, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Εύξεινος Πόντος / Βλάσης Αγτζίδης, Οι Έλληνες στη Βουλγαρία. Περιέχεται στο: Οι δρόμοι των Ελλήνων, Συλλογικό έργο, εκδ. Polaris, 2010. / Ο Μακεδονικός Αγώνας και τα γεγονότα στη Θράκη (1904-1908). Έκδοση Γενικού Επιτελείου Στρατού, Αθήνα, 1998, σ. 258-261. / Σπυρίδωνα Σφέτα, Ελληνοβουλγαρικές αναταράξεις 1880-1908, εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2008, σ. 76-77, 345-349.
[8] Θωμάς Καραηλίας, Η Ιερά Μητρόπολη Πλόβδιβ (Φιλιππουπόλεως) Βουλγαρίας. Ιστορική εξέλιξη. Σημερινή κατάσταση. Διπλωματική εργασία (Α.Π.Θ., Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνκής Θεολογίας), Θεσ/νίκη 2012, σελ. 190.

[9] Republic of Bulgaria - Archives State Agency:
[Пазарджик > фонд 26K > опис 1 > а.е. 39 > лист 5-8
Писмо от кмета на Община Пещера до председателя на Гръцко-българската емиграционна подкомисия относно твърдението й за съществували гръцка община, църква и училище в гр. Пещера и претенции за собственост върху имоти, принадлежащи на църковния храм „Св. Богородица“ с приложена заверена протестна декларация от енориашите на църквата, с подписи на църковните настоятели и енориашите. 12–13 май 1927 г. виж всички 6 изображения на документа], βλ. archives.government.bg

Παπαστεργίου Δέσποινα
Vlahofonoi@gmail.com