Η ρωσική πολιτική βουλγαροποίησης της Μακεδονίας και η περίπτωση της οικογένειας Ρόμπη

~ Φωτο: Το αρχοντικό της οικογένειας Ρόμπη στην Αχρίδα (Куќата на Робевци). Σήμερα Αρχαιολογικό Μουσείο. (Πηγή φωτο: Γ. Τσότσος, Ο Ελληνισμός της Πελαγονίας)

Από τα μέσα του 19ου αιώνα η Ρωσία ξεκινά μία εντατική προσπάθεια βουλγαροποίησης του Μακεδονικού χώρου. Στη ρωσική αυτή πολιτική δεν συμμετείχαν μόνο σλαβόφωνοι, αλλά -τεκμηριωμένα πλέον- και ορισμένοι βλαχόφωνοι, ελληνόφωνοι και αλβανόφωνοι ακτιβιστές, οι οποίοι σήμερα παρουσιάζονται από τους ρεβιζιονιστές των Σκοπίων ως "ντόπιοι, εθνοτικά Μακεδόνες", ακόμα και αν αυτοί κατάγονταν από την Αλβανία, την Ήπειρο και τη Θράκη, περιοχές δηλαδή που δεν είχαν καμία σχέση με τον γεωγραφικό χώρο της Μακεδονίας.

~ Φωτο: Ο Αναστάσιος Στ. Ρόμπης (βουλγ. Анастас Робев) και η σύζυγός του Φωτεινή. Αχρίδα 1869, βλ. vlahofonoi.blogspot.gr

Ο Ρώσος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη προσεγγίζει πλούσιες μακεδονικές οικογένειες, όπως τον κλάδο της ελληνοβλαχικής οικογένειας Ρόμπη[1] που ήταν εγκατεστημένος στην Αχρίδα, ιδιοκτήτες της εταιρείας ''Αδελφοί Ρόμπη και υιοί'' (Άγγελος και Αναστάσιος του Στεφάνου)[2] με καταστήματα στο Μοναστήρι και σε άλλες πόλεις, ώστε να δηλώσουν Βούλγαροι και να αποτελέσουν πρότυπο για τους λιγότερο εύπορους[3]. Το παράδειγμα αυτό του προσηλυτισμού στο βουλγαρικό κομιτάτο έξυπνων, καλλιεργημένων και εξεχόντων δίγλωσσων Ελλήνων δεν είναι, ασφαλώς, το μοναδικό στον βορειοελλαδικό χώρο[4]. Επίσης, την ρωσική πολιτική διευκόλυναν και οι μικτοί γάμοι που είχαν γίνει μέχρι τότε. Μεγάλο εμπόδιο στα ρωσικά σχέδια αποτελούσε ο βόρειος ελληνισμός γι αυτό και θα έπρεπε να χτυπηθεί με κάθε τρόπο για να περιοριστεί η ελληνική παρουσία και οι εκφραστές του ελληνικού ιδεώδους[5]. Για την δημιουργία Βουλγάρων στην Μακεδονία εργάστηκε κι ο Ρώσος πρόξενος της Βάρνας (Александр Викторович Рачинский) δίνοντας υποτροφίες σε σπουδαστές[6], με σκοπό να προωθήσουν αργότερα τις ιδέες του πανσλαβισμού. Έτσι όταν επιστρέφουν στη γενέτειρά τους, έρχονται σε σύγκρουση με τις τοπικές εκκλησιαστικές αρχές του Ελληνορθόδοξου Οικουμενικού Πατριαρχείου επειδή αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για την εισαγωγή της σλαβικής γλώσσας στην εκκλησιαστική και εκπαιδευτική ζωή των κοινοτήτων όπου υπηρετούσαν ως δάσκαλοι, γλώσσας που θεωρούν και ονομάζουν ως βουλγαρική. Γίνονται υπέρμαχοι της βουλγαρικής εθνικής ιδέας που είχε ήδη αρχίσει να διαμορφώνεται από το βουλγαρικό εθνικό κίνημα υπό την επιρροή των κηρυγμάτων του πανσλαβισμού και των Σλαβόφιλων της Ρωσίας[7].

Πηγή φωτο:
Никола Трайков, Братя Миладинови – преписка

Ο Δημήτριος Ρόμπης (βουλγ. Димитар Робев) ήταν το πιο ενεργό μέλος της εταιρείας ''Αδελφοί Ρόμπη και υιοί'' και είχε καταβάλει πολλές προσπάθειες, από κοινού με τον εξάδελφό του Κωνσταντίνο (βουλγ. Константин Робев), για την αποφυλάκιση του Μιλαντίνοφ, με τον οποίο διατηρούσαν στενές σχέσεις όπως προκύπτει κι από επιστολές που συμπεριλαμβάνονται στο αρχείο του τελευταίου και δημοσιεύθηκαν από τον Βούλγαρο ιστορικό Νικόλα Τράικοφ[8]. Είναι γνωστό ότι, ο Δ. Μιλαντίνοφ προσήλκυσε συντοπίτες του και εξελίχθηκε ουσιαστικά σε πράκτορα του Ρωσικού Πανσλαβισμού στη Μακεδονία, χωρίς όμως να έχει απόλυτη επίγνωση της συμβολής του στην επίτευξη των ρωσικών πολιτικών στόχων[9].

Συγκεκριμένα, ο Κωνσταντίνος Αγγέλου Ρόμπης αποφοίτησε από το ελληνικό γυμνάσιο στα Ιωάννινα όπου ήταν συμμαθητής του Μιλαντίνοφ, σπούδασε ιατρική στην Αθήνα κι έπειτα στη Βιέννη και θεωρούνταν από τους πιο μορφωμένους διανοούμενους εκείνης της περιοχής. Στο σπίτι του στην Αχρίδα τον επισκέπτονταν, το 1845, ο Ρώσος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Καζάν Βίκτορ Γκριγκόροβιτς[10], ο οποίος ''έπεισε'' και τον Μιλαντίνοφ να αναπτύξει ανθελληνική δραστηριότητα[11]. Ο εξάδελφός του Δημήτριος Αναστασίου Ρόμπης ήταν απόφοιτος τριτοβάθμιας εκπαίδευσης με σπουδές στα Ιωάννινα και την Αθήνα και έγινε μέλος του πρώτου οθωμανικού κοινοβουλίου το 1876. Σπατάλησε τον πλούτο του για τη διάδοση του βουλγαρισμού στην άνω Μακεδονία και πέρασε τα γηρατειά του με μεγάλες στερήσεις[12]. Κοινωνικός ακτιβιστής και συνωμότης κατά την κρίση του Ανατολικού ζητήματος. Μάλιστα σύμφωνα με κάποια φημολογία της εποχής ίσως να είχε λάβει και υποσχέσεις, θεωρήθηκε πως αν η Μακεδονία γινόταν αυτόνομη θα ήταν ο μελλοντικός της πρίγκιπας[13] και έπειτα θα εντάσσονταν στη Βουλγαρία όπως προσαρτήθηκε η αυτόνομη Ανατολική Ρωμυλία[14].

Μέλη της οικογένειας Ρόμπη της Αχρίδας

Η ανέγερση της πρώτης οικογενειακής οικίας των Ρόμπη ολοκληρώθηκε στις 15 Απριλίου 1827, όπως φαίνεται από την ελληνική επιγραφή που είναι χαραγμένη σε μαρμάρινη πλάκα στην πρόσοψη του κτιρίου. Γύρω στα 1863 ανακατασκευάστηκε, λόγω του ότι είχε πυρποληθεί από κάποιον εγκληματία της Αχρίδας, και σ' αυτήν έζησε η οικογένεια έως την περίοδο που μετοίκησε στο Μοναστήρι ενώ εξακολουθούσε να την χρησιμοποιεί ως θερινή κατοικία. Ο δημοσιογράφος Victor Cvetanoski γράφει ότι: ''Η παλαιότερη πηγή στην οποία για πρώτη φορά απαντά το όνομα μέλους της οικογένειας Ρόμπη ανάγεται στο έτος 1664 όπου κάποιος Στέφανος ήταν επίτροπος σε μια εκκλησία [αδιευκρίνιστο] και αναφέρεται το όνομα του εκεί. Το 1725, στην εκκλησία του Αγίου Κλήμεντος καταγράφεται το όνομα του Αγγέλου Ρόμπη, ο οποίος ήταν ψάλτης σ' αυτήν''[15].
Το 1718, ποιμένας της τότε ελληνορθόδοξης αρχιεπισκοπής Αχρίδας αναλαμβάνει ο Μοσχοπολίτης Ιωάσαφ[16]. Η εκλογή αυτή καταδεικνύει την ισχυρή παρουσία της μοσχοπολίτικης παροικίας στην εν λόγω πόλη -τουλάχιστον από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Η παρουσία Βλάχων στην Αχρίδα υπήρξε βέβαια από ό,τι φαίνεται πολύ προγενέστερη τόσο του εκκλησιαστικού επιτρόπου Ρόμπη όσο και του Αρχιεπισκόπου Ιωάσαφ. Σε κείμενα των αρχών του 13ου αιώνα αναφέρεται το μεγάλο σκάνδαλο που προκάλεσε στη συντηρητική κοινωνία της δυτικής Μακεδονίας, μία Βλάχα από την Αχρίδα ονόματι "Τζόλα", η οποία παρέσυρε τον εκ Καστοριάς έμπορο Χρυσό να εγκαταλείψει την νόμιμη σύζυγό του και να συγκατοικήσει μαζί της[17].

Η οικογένεια Ρόμπη είχε συγγενικούς δεσμούς με τον διαπρεπή Έλληνα λόγιο της Αχρίδας, Μοσχοπολίτικης καταγωγής, Μαργαρίτη Δήμιτσα. Ο ιατρός Κωνσταντίνος Ρόμπης ήταν πρώτος εξάδελφος του Μ. Δήμιτσα και συμμαθητής και φίλος του εκπαιδευτικού και Μακεδονομάχου Αναστασίου Πηχιών. Ο Κωνσταντίνος Ρόμπης είχε γνωριμίες στην Αθήνα και με δική του συστατική επιστολή ήρθε ο Αναστάσιος Πηχιών στην Αθήνα το 1856[18].

Ο Γ. Μόδης αναφέρει ρητώς στα απομνημονεύματά του ότι, κάποιοι από τους Ρόμπη όταν ταυτίστηκαν εθνικά με το Βουλγαρισμό, εξακολουθούσαν να είναι ελληνόφωνοι ενδοοικογενειακώς: ''Είχε ενοικιάσει τον πάνω όροφό μας ο Περικλής Ρόμπε, με την αδελφή του Ειρήνη και τον αδελφό του Γεώργη που μιλούσαν πάντοτε Ελληνικά. Ελληνικήν είχαν και την βιβλιοθήκην. Όταν η Ειρήνη απέθανε, την έκλαψαν και την μοιρολόγησαν Ελληνικά. Ένας Βούλγαρος γυμνασιάρχης, που έμενε στην γειτονιά μας και είχε πάρει γυναίκα απ’ την οικογένεια Ρόμπε, μιλούσε επίσης Ελληνικά σπίτι του. Κυκλοφόρησε πρόπερσι στην Σόφια απ’ το Βουλγαρικό Ινστιτούτο βιβλίο του Νικολάι Τράικου που περιέχει την αλληλογραφία της οικογένειας Ρόμπε του 1860 σε στριφνήν υπερκαθαρεύουσαν''[19]. Επίσης, ο ίδιος αναφέρει ότι ''τα περισσότερα γράμματα των Μιλαντίνοφ απευθύνονταν στην οικογένεια Ρόμπη που είχε μετοικήσει νωρίς από την Αχρίδα στο Μοναστήρι... Δεν τους έλεγαν καν Ρόμπεφ ούτε και Ρόμπε''[20].

Κλάδος της οικογένειας Ρόμπη, ωστόσο, παρέμεινε πιστός στον Ελληνισμό. Πρόκειται για οικογένειες Βλάχων, εκ των οποίων πολλές είχαν εγκατασταθεί στην Πελαγονία (στο Μοναστήρι και τα γύρω βλαχοχώρια)[21] μετά την καταστροφή της Μοσχόπολης (1769). Απόγονοι του ελληνικού κλάδου της οικογένειας μετανάστευσαν αργότερα από την Πελαγονία στην Ελλάδα και ζουν σήμερα στη Φλώρινα και τη Θεσσαλονίκη.

Επιστολή του Χατζη-Ρίστο από το Σαράγεβο προς τους Αδελφούς Ρόμπη στο Μοναστήρι με ημερομηνία 4 Ιουλίου του 1840. Αναφέρει, μεταξύ των άλλων, στα ελληνικά τα εξής: ''Τοις Κυρίοις Αδελφοίς Ρόμπηδες εις Βιτώλια''. Πηγή: Робеви, bg.wikipedia.org

Βιβλίο εσόδων-εξόδων της εταιρείας ''Αφοι Ρόμπη & Keskari'' (Debet Herren Rombi a Keskari) στην Λειψία με αντικείμενο το εμπόριο γούνας, 1880. Πηγή: Робеви, bg.wikipedia.org. Ο γαμπρός του Δημητρίου Α. Ρόμπη, ο Σωτήριος Ι. Κεσκάρης (Soter Keschar, γερμαν.: Sotir Johann Keskari), σύζυγος της Δέσποινας Α. Ρόμπη, προέρχονταν από οικογένεια γουναράδων της Αχρίδας. Το επώνυμο του παραπέμπει στην Μοσχοπολίτικη οικογένεια Πεσχάρου -κλάδοι της οποίας έφτασαν στο Σεμλίνο (Zemun) μετά το 1788, καθώς και στο Miskolc[22] κ.α. Το ελληνοβλαχικό στοιχείο της Αχρίδας κατά το β' μισό του 18ου αι. ήταν άλλωστε πολυάριθμο και είχε ενισχυθεί με βλαχόφωνους που είχαν μετοικήσει από την Μοσχόπολη και τα γύρω βλαχοχώρια της[23]. Ο Σωτήριος Κεσκάρης προσχώρησε στον βουλγαρισμό, ακολουθώντας το παράδειγμα της οικογένειας της συζύγου του, και αργότερα μετοίκησε στη Λειψία όπου συνέχισε ν' ασχολείται με την γούνα, ως αντιπρόσωπος της εταιρείας Ρόμπη, και συνεργαζόταν με διάφορους εμπόρους, μεταξύ αυτών κι ο Καστοριανός Ναούμ Δέδου[24]. Το επώνυμο Δέδου συναντάται σε Μοσχοπολίτες της Αχρίδας[25]. Είναι γνωστό ότι, η περιοχής της δυτικής Μακεδονίας, κυρίως η Καστοριά και η Σιάτιστα, έχει μακραίωνη παράδοση στην επεξεργασία της γούνας, που υπολογίζεται ότι αρχίζει γύρω στον 14ο αι. Ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Σορβόννης Victor Berard περιγράφει τους γουναράδες της Αχρίδας: ''Στα 1850 οι Έλληνες της Αχρίδας ήσαν πάμπλουτοι. Είχαν στα χέρια τους το μεγαλεμπόριο των γουναρικών... [ ] Οι γούνινες κάπες που τόσο αγαπούν οι γέροι Τούρκοι, τα καφτάνια που φορούν οι χριστιανές και εβραίες γυναίκες, έβγαιναν όλα σχεδόν από την Αχρίδα. Η σλαβική συνοικία προμήθευε τους εργάτες και η ελληνική σόδιαζε τα κέρδη. Οι Έλληνες άρχισαν να αγοράζουν γη. Το σχολείο ήταν ελληνικό και οι γιατροί Αθηναίοι ή Έλληνες του «εσωτερικού». Οι νέοι πήγαιναν για σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Ποιος μιλούσε τότε για Βουλγαρία; ''[26]. Και ο καθηγητής Κων/νος Α. Βακαλόπουλος αναφέρει ότι: ''Οι Έλληνες έμποροι της Αχρίδας έφερναν από την Γερμανία, την Ρωσία και την Κωνσταντινούπολη ακατέργαστες γούνες και τις επεξεργάζονταν για να τις εξαγάγουν και πάλι στο εξωτερικό. Ο συνολικός ετήσιος τζίρος του εμπορευματικού τομέα των δερμάτων έφτανε στα μέσα του 19ου αιώνα τα 6 εκατομ. πιάστρα. Το ελληνικό στοιχείο της Αχρίδας διακινούσε μεγάλες ποσότητες εμπορευμάτων και διέθετε υψηλά κεφάλαια''[27].

Σουλτανικό διάταγμα (μπεράτι), με ημερομηνία 25/3/1841, με το οποίο παραχωρούνται προνόμια στον Άγγελο Στεφάνου Ρόμπη από την Αχρίδα για εμπόριο στην Ευρώπη, την Περσία και την Ινδία. Σουλτάνος: Abdülmecid I. Πηγή: wikimedia

Επιστολή του 1873 από το Δυρράχιο προς τους Υιούς Αναστασίου Ρόμπη στη Βιέννη. Οι Έλληνες έμποροι, όπως προκύπτει από διάφορες επιστολές, εξακολουθούν να απευθύνονται στους Ρόμπη στα ελληνικά.

Τα ονόματα των Στεφάνου Αγγέλου Ρόμπη και των υιών του, Άγγελου και Αναστάσιου (Αδελφοί Ρόμπη και Υιοί), όπως και του ιατρού Κωνσταντίνου Αγγέλου Ρόμπη, αναφέρονται σε καταλόγους συνδρομητών, δηλαδή ανθρώπων που συγχρηματοδοτούσαν την έκδοση ελληνικών βιβλίων ως το 1860, εποχή που συμπίπτει με την απάρνηση του ελληνισμού και την προσχώρηση τους στον βουλγαρισμό[28]. Το 1860 εκδίδεται στη Λειψία το βιβλίο με τίτλο ''Η μέχρι Φιλίππου αρχαία ιστορία της Μακεδονίας συνταχθείσα μεν υπό Όθωνος Αβελ μεταφρασθείσα δε υπό Μαργαρίτου Γ. Δήμητσα'' και μεταξύ των συνδρομητών αναφέρονται οι Αδελφοί Ι. Κεσκάρη εκ Λειψίας και Αδελφοί Ρόμπη και Υιοί εκ Αχρίδος. Το 1874, ο Αναστάσιος Ν. Γούδας γράφει: ''Παρα τω Σακελλαρίω και τω Κρανά εδιδάχθη τότε τα εγκύκλια μαθήματα και ο συμμαθητής ημών Κωνσταντίνος Ρόμπης, ο εξ Αχρίδος, ο διαπρέπων σήμερον μεταξύ των ιατρών εν Βιτωλίοις''[29].

Παραπομπές

[1]Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού - Μακεδονία, Αφοι Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1990, σελ. 327: ''Το ελληνικό στοιχείο της Αχρίδας διακινούσε μεγάλες ποσότητες εμπορευμάτων και διέθετε υψηλά κεφάλαια. Στα 1853 σχηματίστηκε ο ελληνικός εμπορικός οίκος των αδελφών Ρόμπη.'' / Επίσης, Βλαχόφωνος Ελληνισμός της Πελαγονίας - Ημερολόγια ΠΟΠΣΒ, βλ. vlahoi.net / Καθώς και, Божидар Димитров, Десетте лаги на македонизмот (бугарски: Десетте лъжи на македонизма): ''Рускиот конзул во Солун, ги наговарал богатите македонски семејства (Робевци (власи) и Лазаревци од Битола) да се декларираат како Бугари, за нивиот пример да го следат и останатите Македонци (Офейков, Материали за българското възраждание в Македония, София 1885 г., стр. 441).''.

[2]Фамилия Анастас & Ангел Робев, βλ. bg.wikipedia

[3]Офейков, Материали за българското възраждание в Македония, София 1885 г., стр. 441. / Επίσης, А. Шопов, “Материјали за б`лгарското в`зраждание в Македонија“, Периодическо Списание, Средец 1885 г., XVIII, 447.

[4]Γεώργιος Τσότσος, Ο Ελληνισμός της Πελαγονίας, περιοδικό NEMECIS (2001), βλ. vlahofonoi.blogspot.gr 

[5]Victor Berard, Οδοιπορικό στη Μακεδονία, α' έκδοση Απρίλιος 1987,  σελ. 152-157, βλ. vlahofonoi.blogspot.gr

[6]Офейков, Материали за българското възраждание в Македония, София 1885 г., стр. 441. / Επίσης, Димитър Райков, Димитър и Константин Миладинови, IV Константин Миладинови,  βλ. promacedonia.org

[7]Άννα Αγγελοπούλου, Από τη Μακεδονία στη Ρωσία: εικόνες «σλαβοβουλγαρικής» ταυτότητας στο έργο του Rajko Žinzifov, βλ. vlahofonoi.blogspot.gr

[8]Никола Трайков, Братя Миладинови – преписка, βλ. promacedonia.org

[9]Ελένη Π. Στόικου, Όψεις του εθνοφυλετισμού των Ορθοδόξων Αράβων από τα μέσα του 19ου αι. έως τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία (Α.Π.Θ. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας), Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 28-29, βλ. ikee.lib.auth.gr

[10]''Приема в дома си в Охрид руския учен Виктор Григорович през 1845 година'', βλ. Константин Ангелов Робев, bg.wikipedia

[11]Αδελφοί Μιλαντίνωφ (Братя Миладинови), βλ. vlahofonoi.blogspot.gr

[12]Никола Трайков, Братя Миладинови – преписка, βλ. promacedonia.org

[13]''Бил сметан за иден кнез на Македонија, доколку таа би добила автономија'', βλ. maxim.mk.

[14]Νικόλαος Μέρτζος, ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΠΑΙΓΝΙΟ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ, βλ. macedonianancestry.wordpress.com

[15]Виктор Цветаноски, РОБЕВЦИ НЕПРИЗНАТОТО МАКЕДОНСКО КНЕЖЕВСКО СЕМЕЈСТВО, βλ. globusmagazin.com.mk

[16]Θεόφραστος Γεωργιάδης, Μοσχόπολις, Έκδοσις Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, Αθήναι, 1975, σελ.61.

[17]Βασιλείου Απ. Δήμου, Η πολιτική θεωρία του Δημητρίου Χωματηνού, Ιωάννινα 1995, σελ. 332.

[18]Γεώργιος Π. Τσότσος, Η γεωγραφική διασπορά στοιχείων της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Αχρίδας και της ευρύτερης περιοχής σε συσχετισμό με τον ρόλο του Ελληνικού στοιχείου κατά την ύστερη τουρκοκρατία. Μακεδονικά, 33, 2002, σελ. 293.

[19]Σόνια Ευθυμιάδου – Παπασταύρου, Αθέατες πλευρές του μακεδονικού αγώνα – Το παράδειγμα της Καστοριάς, Εκδ. Πελασγός 2016.

[20]Συλλογικό έργο, Ανθολογία κειμένων περί του Μακεδονικού Αγώνος, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 2004.
[21]Ημερολόγια Π.Ο.Π.Σ.Β., 1997 - Βλαχόφωνος Ελληνισμός της Πελαγονίας, βλ.: Ρόμπη, Τύρνοβο, vlahoi.net
[22]Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα, Μοσχοπολιτών Τύχαι: Η ακμή, η παρακμή και η διασπορά των Μοσχοπολιτών. Η κοινότητα του Miskolc. Διδακτορική διατριβή (Α.Π.Θ., Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας), Θεσσαλονίκη 2013. Βλ. ''Athanaz Peszkar (Miskolc) σελ. 166, και Ν. Πεσχάρου στο Σεμλίνο σελ. 118'', thesis.ekt.gr / Επίσης, Ι. Μαρτινιανός, Η Μοσχόπολις 1330-1930, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Μακεδονική Βιβλιοθήκη, 21. Βλ. σελ. 178-180: ''Ο Ναούμ Πεσχάρου ήταν από τους δυναμικούς Μοσχοπολίτες προεστούς στα γεγονότα του 1769''.
[23]Γεώργιος Π. Τσότσος, Η γεωγραφική διασπορά στοιχείων της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Αχρίδας και της ευρύτερης περιοχής σε συσχετισμό με τον ρόλο του Ελληνικού στοιχείου κατά την ύστερη τουρκοκρατία. Μακεδονικά, 33, 2002, π. βλ. στις σελ. 282-284: ''...ορισμένες πληροφορίες αναφέρουν ότι, κατά το β' μισό του 18ου αι., οι βλαχόφωνοι ήταν όσοι και οι σλαβόφωνοι...[ ] Σύμφωνα με τον Αυστριακό J. G. von Hahn όχι μόνο οι βλαχόφωνοι αλλά και οι σλαβόφωνοι κάτοικοι είχαν ελληνική εθνική συνείδηση...''.
[24]Keskari, βλ. de.wikipedia.org / Επίσης, Сотир Кецкаров, βλ. bg.wikipedia.org
[25] Ιωακείμ Μαρτινιανού, Η Μοσχόπολις (1330-1930), Θεσσαλονίκη 1957, σελ. 102.
[26]Victor Berard, Οδοιπορικό στη Μακεδονία, α' έκδοση Απρίλιος 1987,  σελ. 152-157, βλ. vlahofonoi.blogspot.gr
[27]Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού - Μακεδονία, Αφοι Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1990, σελ. 327, βλ. vlahofonoi.blogspot.gr
[28] Ο Στέφανος Αγγέλου Ρόμπης, οι Αδελφοί Ρόμπη και Υιοί και ο Κωνσταντίνος Αγγέλου Ρόμπης αναφέρονται στους συνδρομητές ελληνικών βιβλίων, ενδεικτικά βλ. τα βιβλία: 1). Τα περί της Αυτοκεφάλου Αρχιεπισκοπής της Πρώτης Ιουστινιανής Αχρίδος και Βουλγαρίας'' / υπό Μ. Γ. Δήμιτσα, 1859. 2). Γεωγραφία ἐκτεθεῖσα μὲν Γαλλιστὶ ὑπὸ Ἀδριανοῦ Βάλβι Ἑρμηνευθεῖσα δὲ διὰ χρῆσιν τῶν Ἑλλήνων ὑπὸ Κ. Μ. Κούμα. Μετὰ δὲ τὴν αὐτοῦ ἀποβίωσιν ἀναθεωρηθεῖσα καὶ μὲ τὴν γ΄. ἔκδοσιν τοῦ Γαλλικοῦ πρωτοτύπου παραβληθεῖσα ἐξεδόθη ἐπιστασίᾳ καὶ διορθώσει τῶν Αὐταδέλφων Δ. καὶ Ν. Ἀργυριαδῶν. Τόμος Πέμπτος και τελευταίος. Ἐν Βιέννῃ τῆς Αὐστρίας, ἐκ τῆς Τυπογραφίας Ἀντ. Μπένκο (πρώην Ἁϋκούλ), 1840. 3) Αρμόδιος και Αριστογείτων Η τα Παναθήναια. Τραγωδία εις πέντε πράξεις. Ποίημα Κωνσταντίνου Κυριάκου Αριστίου, Αθήνα 1840. 4) Γ. Κ. Παπασλιώτου, Ελληνικόν Ανθολόγιον προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων της ελευθέρας και ούπω ελευθέρας Ελλάδος, Βιέννη, εκ της Καισαροβασιλικής τυπογραφείας, αωξβ'. 5) Νεωτάτα της Ελλάδος κατά της Ασίας Τρόπαια. Ήτοι βιογραφίαι των νεωτάτων Ελλήνων Ηρώων των εν τω υπέρ της ελευθερίας ιερώ αγώνι διαπρψάντων. Λειψία, εκ της τυπογραφίας του Ιρσφελδ, 1835.
[29] Αναστασίου Ν. Γούδα, Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, Τόμος Β', Αθήνα 1874, σ. 308.

Δέσποινα Παπαστεργίου
vlahofonoi@gmai.com