Η κατάσταση στη Δυτική Μακεδονία - Η ανταρσία του Αλή πασά της Ηπείρου

Ο Νεομάρτυς Άγ. Δημήτριος από
τη Σαμαρίνα

Ἡ κατάσταση στή Δυτική Μακεδονία 

Τό 1814 ἱδρύθηκε στήν Ὀδησσό ἡ Φιλική Ἐταιρεία. Οἱ πρῶτοι πού μυήθηκαν στούς σκοπούς αὐτῆς στήν περιοχή ἦσαν κληρικοί. Εἶναι πιθανόν ὁ μητροπολίτης Σταγῶν Παΐσιος (1813-1819) καί κάποιοι μοναχοί τῆς μονῆς Εὐαγγελισμοῦ Μπουνάσιας νά ἦσαν μυημένοι στήν Ἑταιρεία. 213118. Μέσω τῶν μοναστηριῶν τό μήνυμα τῆς Ἑταιρείας μεταδόθηκε στούς Κλέφτες, τούς ὁποίους ἡ καταδιωκτική μανία τοῦ Ἀλῆ πασᾶ εἶχε ἀναγκάσει νά ἀποτραβηχθοῦν ἀπό τήν ἐνεργό δράση. Ἀπό τούς ὁπλαρχηγούς τούς σχετιζόμενους με τήν περιοχή Γρεβενῶν ἀναφέρεται μύηση τοῦ Γιαννούλα Ζιάκα (12295, 49995, 37125), Ἀποστόλου Κυρίμη (254), Νάσιου Μάνταλου (μυήθηκε ἀπό τόν Γούσιο Χατζηπέτρο. 7945), Ζήση Χατζημάτη, γυιοῦ προκρίτου τῆς Σαμαρίνας, ὁ ὁποῖος κρατήθηκε ὅμηρος γιά κάποιο διάστημα στήν αὐλή τοῦ Ἀλῆ πασᾶ1 (427154). Οἱ ἀρματολοί ἀπόκτησαν καί πάλι ὅπλα (ἄρματα) χάρη στήν ἔξυπνη εἰσήγηση τοῦ φιλικοῦ Νικολάου Λασπᾶ ἀπό τή Σιάτιστα, γραμματέα τοῦ πασᾶ τῶν Τρικάλων Σουλεϊμάν. Ὁ Λασπᾶς ἔπεισε τόν Σουλεϊμάν ὅτι ὁ ἐξοπλισμός τῶν ἀρματολῶν ἦταν πρός τό συμφέρον τῆς Πύλης, προκειμένου αὐτοί νά ἀναχαιτίσουν τό στράτευμα τοῦ Ἀλῆ, πού ἦταν ἕτοιμο νά εἰσβάλει στή Θεσσαλία. Ἡ προκήρυξη πρός τούς ἀρματολούς ἐκδόθηκε καί ὁ Λασπᾶς ἔστειλε σ’ αὐτούς στίς 12. 7.1820 τήν ἀκόλουθη ἐπιστολή: 

«Ἀγαπητά μου παλικάρια, ὅπου καί ἄν εὑρίσκεσθε καί θέλετε δούλεψιν, πηγαίνετε μέ τόν Καραστάθην καί δέν εἶσθε γελασμένα, ἐπειδή καί θέ νά πάρει ψωμί καί ἔστω πρός εἴδησίν σας ὅτι μέ αὐτόν ἔχετε νά ἀπεράσετε καλά καί μέ κυβέρνησίν σας, ἄν θέλετε λοιπόν μή κάθεσθε ἀλιάκηδες (σ.σ. ὀκνηροί), ἀργοί καί μή χάνετε τόν καιρό σας καί τήν παλικαριά σας ἄδικα, μόνο ἐμβᾶτε εἰς δούλευσιν, διά νά φανῇ ἡ ἀξιότης τῆς παλικαριᾶς σας καί νά τιμηθῆτε καί θεόθεν, ὑγιαίνετε». 261169 

Τά παράπονα τῶν Ὀθωμανῶν τῆς Λάρισας, πού εἶδαν τήν διανομή ὅπλων στούς Ἕλληνες μέ ἀνησυχία, ἔφεραν τόν Σουλεϊμάν στή δυσμένεια τῆς Πύλης, ὥστε αὐτός νά ἀνακληθεῖ καί νά ἀποκεφαλιστεῖ. Το σχέδιο ὅμως τοῦ Λασπᾶ για τον ἐξοπλισμό τῶν ἀρματολῶν εἶχε πραγματοποιηθεῖ. Ὁρισμένοι ἀπό τους ἀρματολούς ἑνώθηκαν μέ τό στράτευμα τοῦ σουλτάνου κατά τοῦ Ἀλῆ. 261168 

Κατά την ἐποχή ἐκείνη ἔδρασε κάποιος Θεόδωρος ἀπό τή Σαμαρίνα. Αὐτός ἦταν μοναχός στη μονή τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς Σαμαρίνας καί ἀνεψιός τοῦ ἁγίου Δημητρίου, τοῦ νεομάρτυρα. Περιοδεύοντας ἀνά τίς Μακεδονία, Ἤπειρο καί Θεσσαλία διόγκωνε τίς διαδόσεις γιά ἐπικείμενη βοήθεια τῆς Ρωσίας τονώνοντας τό ἠθικό τῶν ὑποδούλων καί ἀναπτερώνοντας τίς ἐλπίδες τους γιά ἀπελευθέρωση. 22721 

Ἡ ἀνταρσία τοῦ Ἀλῆ, πασᾶ τῆς Ἠπείρου 

Γρεβενά, ο πύργος του ωρολογίου

Στήν κινητοποίηση τῶν Ἑλλήνων συνέβαλε σημαντικά ἡ ἀποστασιοποίηση τοῦ Ἀλῆ ἀπό τήν Πύλη μέ τήν πρόθεση νά σχηματίσει δικό του κράτος. Ἡ Πύλη κήρυξε τόν Ἀλῆ ἔνοχο ἐσχάτης προδοσίας τόν Ἰούλιο τοῦ 1820 καί ἀνέθεσε τήν ἐναντίον του ἐκστρατεία στόν φανατικό ἐχθρό του Ἰσμαήλ Πάσο, γνωστότερο ὡς Πασόμπεη. Περί τά τέλη Αὐγούστου τοῦ 1820 ὁ Πασόμπεης πέρασε ἀπό τά Γρεβενά μέ τρεῖς χιλιάδες στρατιῶτες, προερχόμενος ἀπό τή Λάρισα καί κατευθυνόμενος πρός τά Ἰωάννινα. 27291. Ἀσφαλῶς θά γνώριζε ὅτι ὁ τοπικός ἀγιάνης (διοικητής), ὁ Βελῆ ἀγάς, ἦταν πρόσωπο ἔμπιστο τοῦ Ἀλῆ καί ὅτι ὁ γυιός του, ὁ Μεχμέτ Ἄγος, συμμετεῖχε στόν στρατό τοῦ Ἀλῆ ὡς ὑπασπιστής του, γι’ αὐτό καί προκάλεσε καταστροφές στήν πόλη τῶν Γρεβενῶν. Τότε καταστράφηκε καί ὁ πύργος τοῦ ὡρολογιοῦ, πού εἶχε κτιστεῖ τό 1776. 214153. Ὁ Βελῆ πάντως διεσώθη ἔχοντας φροντίσει νά διαφύγει σέ ἀσφαλές μέρος. Ἀργότερα δήλωσε ὑποταγή στόν σουλτάνο καί ἐπανῆλθε στή θέση του. 40327. Τήν ἐποχή ἐκείνη ἐκδηλώθηκε στά Γρεβενά διαμάχη στούς κόλπους τῆς κοινότητας. Πιθανόν κάποιοι νά ἐπωφελήθηκαν τῆς εὐκαιρίας, γιά νά ξεκαθαρίσουν τούς λογαριασμούς τους μέ τούς ἀλήφρονες προκρίτους. 32656 

Ἐπειδή ὁ σουλτάνος δέν ἦταν ἱκανοποιημένος ἀπό τήν πρόοδο τῆς ἐπιχειρήσεως κατά τοῦ Ἀλῆ, ἀντικατέστησε, στίς ἀρχές τοῦ 1821, τόν Πασόμπεη μέ τόν Χουρσίτ, ὁ ὁποῖος μέ διαταγή του (16.2.1821) ζήτησε τήν ἐπίταξη μεταφορικῶν ζώων. Ὁ Φιλήμων γράφει σχετικά: «Μετ’ ὀλίγον ὁ σουλτάνος διέταξε τήν κίνησιν τῶν στρατευμάτων του ἐνατίον τῆς Ἠπείρου. Αὐτά μετεχειρίσθησαν τούς χριστιανούς, καθώς καί τά φορτηγά ζῶα, ἐλεηλάτησαν τάς ἰδιοκτησίας των καί ἐβίασαν ἄνδρας, γυναῖκας, νέας, νέους καί καθένα ἐν γένει, ὅστις εἶχε τήν δυστυχίαν νά παρουσιασθῇ ἔμπροσθέν των». 261169. 

Οἱ κάτοικοι τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν βρέθηκαν μπροστά σέ νέα δοκιμασία μέ τίς ἐπιτάξεις, τίς ἀγγαρεῖες καί τούς βιασμούς. Τότε κάποιες οἰκογένειες Βλάχων κτηνοτρόφων καί ἀγωγιατῶν, γιά νά ἀποφύγουν τή διαρπαγή τοῦ βιοῦ τους ἀπό τό στράτευμα, μετακινήθηκαν βορειότερα. Ἐγκαταστάθηκαν στή Νιζόπολη, στούς πρόποδες τοῦ βουνοῦ Περιστέρι, στό Μορίχοβο, ἐπάνω ἀπό τό Μοναστήρι (περί τίς 200 οἰκογένειες) καί στήν Πιάσα, στά μέρη τῆς Κορυτσᾶς (περί τίς 150 οἰκογένειες). Ἀκόμη 100 οἰκογένειες μετακινήθηκαν πρός τό Ξερολίβαδο τοῦ Βερμίου, τό ὁποῖο ἐποίκισαν μαζί μέ ἄλλους, μετά τήν καταστροφή του κατά τήν ἐπανάσταση τῆς Νάουσας. 26462. Σαμαριναῖοι μετακινήθηκαν καί πρός τό Τσοτύλι καί πρός τήν Κοζάνη. 509141 

Στην περιοχή Γρεβενῶν ἀρχηγός στό ἀρματολίκι κατά τήν περίοδο ἐκείνη ἦταν ὁ Γιαννούλας Ζιάκας. Ὁ Γιαννούλας ἦταν ἀρκετά μορφωμένος, ὅπως πληροφορούμαστε ἀπό τήν ἀναφορά τοῦ γυιοῦ του Γούλα (Γεωργίου): «Ὠφελούμενος ὁ πατήρ μου ἐκ λογίων ἀνδρῶν, οὕς ἡ διοίκησίς του ἐκράτη καί εἰς οὕς ὁ πάππος μου εἶχε ἐμπιστευθῇ τήν ἐκπαίδευσίν του, κάτοχος πλήν τῆς ἑλληνικῆς καί Εὐρωπαϊκῆς γλώσσης, τῆς Ἰταλικῆς…». 525, 136105. Εἶναι πιθανόν ὁ πατέρας του μή ἔχοντας ἐμπιστοσύνη στόν Ἀλῆ νά τόν εἶχε φυγαδεύσει στήν Κέρκυρα, ὅπου καί σπούδασε2. Ἦταν μυημένος στή Φιλική Ἑταιρεία, ὅπως ἤδη γράψαμε. Ὁ Γιαννούλας ἀναγκάστηκε νά στραφεῖ πρός τόν Χουρσίτ καί νά δηλώσει ὑποταγή. Ἔμπρακτη ἀπόδειξη αὐτῆς ὑπῆρξε ἡ σύμπραξή του στήν πολιορκία τοῦ Ἀλῆ στά Ἰωάννινα. 35582

Πηγή: Απόστολος Ι. Παπαδημητρίου, Σελίδες Ιστορίας των Γρεβενών, Τόμος Β', Γρεβενά 2014, σελ. 9-11. Βλ. εδώ.