Τα Βλάχικα: Γλώσσα ή Διάλεκτος ή Ιδίωμα

«Γραμμή Jireček»

Η νεολατινική ή ρωμανική λαλιά, την οποίαν κατά κάποιο τρόπο διατηρούν ακόμη πληθυσμοί του ελληνικού χώρου Θεσσαλίας - Ηπείρου – Μακεδονίας, οι λεγόμενοι Κουτσόβλαχοι ή Βλάχοι κ.λ.π. καθώς και Αρουμάνοι (νεολογισμός G. Weigand) αυτοαποκαλούμενοι δε Αρμάνοι {<Α+ Ρ(ω)μάνοι}, είναι γνωστή με αντίστοιχα παράγωγα ως βλαχική, κουτσοβλαχική, αρωμουνική, αρμανική προσδιοριστικά των ουσιαστικών άλλοτε γλώσσα και άλλοτε διάλεκτος, ενώ ενδείκνυται ιδίωμα. 

Η διάδοση της δημώδους λατινικής, μητέρας όλων των ρωμανικών γλωσσών στην Ελληνική Ανατολή αρχίζει ήδη το 229 π.Χ. (C. Poghirc) ή το 239 π.Χ. (Αγ. Τσοπανάκης) από τον χώρο της Βορείου Ηπείρου, κατόπιν της ανάγκης αποκρούσεως ιλλυρικών επιδρομών με στρατιωτική σύμπραξη Ρωμαίων και Ελλήνων, η οποία πρωτίστως επιβάλλει χρήση της λατινικής ως κοινού γλωσσικού οργάνου συνεννοήσεως. Για διάστημα μεγαλύτερο του μισού αιώνα (229/239-167 π.Χ.), Ηπειρώτες συνεχίζουν την προσφορά υπηρεσιών στα βοηθητικά σώματα του ρωμαϊκού στρατού, η οποία συντελεί στην εξοικείωση τους με τη λατινική. Μετά δε την ήττα του Περσέως στη Πύδνα (168 π.Χ.) και κυρίως μετά την ίδρυση της ρωμαϊκής επαρχίας Μακεδονία, τη συνένωση Μακεδονίας-Θεσσαλίας-Ηπείρου κ.ά., Έλληνες των εν λόγω περιοχών, κατ’ εξοχήν Μακεδόνες, υπηρετούν μαζικά και στον τακτικό στρατό, επιφορτίζονται με τη φρούρηση των βορείων συνόρων, τη φύλαξη των ορεινών διαβάσεων και συγκοινωνιακών κόμβων, ιδίως της μεγάλης οδικής αρτηρίας Εγνατία, αρκετής και μόνης για την εμφύτευση της λατινικής, και επίσης με την αξιοποίηση των εμπορικών, πανδοχειακών και παντοειδούς ανεφοδιασμού σταθμών καθώς και ποικίλων πιθανών εκπροσωπήσεων Ιταλιωτών, Ελλήνων της Μεγάλης Ελλάδος (Dubuisson), συνάμα δε με αθρόα συμμετοχή στα κοινά των πόλεων ως Ρωμαίοι πλέον πολίτες, υπόχρεοι γνώσεως της λατινικής. Το ελλαδικό επιγραφικό υλικό σε λατινική γλώσσα (Κεραμόπουλος, Mihaescu, Helly) αποδεικνύει χρήση της λατινικής από Έλληνες. Επιγραφές Βεροίας (M. Hatzopoulos) αποκαλύπτουν τα πρώτα ίχνη γενέσεως λατινογενούς γλωσσικού οργάνου επί γλωσσικού και εθνολογικού ελληνικού υποστρώματος (J. Kalléris, C. Poghirc). 

Πέραν των αρχαιολογικών πειστηρίων λατινοφωνίας Ελλήνων, σώζονται και ιστορικές μαρτυρίες, των οποίων προέχει εκείνη του Βυζαντινού χρονογράφου Ιωάννου Λυδού, που πλεονεκτεί έχοντας πρόσβαση στα κρατικά αρχεία των χρόνων του Ιουστινιανού ως καθηγητής, της λατινικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κωνσταντινουπόλεως και ιδίαν αντίληψη Βαλκανικής, Ευρώπης τότε λεγομένης, ως διοικητής της, μετά διερευνήσεις επιτόπιες. Διαπιστώνει δε ότι οι κάτοικοι αν και στην πλειονότητα είναι Έλληνες, ομιλούν λατινικά. Η πληροφορία είναι πολύτιμη τόσο δημογραφικά, αφού οι Έλληνες παρουσιάζονται πολυαριθμότεροι των άλλων λαών, όσο και γλωσσικά. Το δε σπουδαιότερο έγκειται στο γεγονός ότι γίνεται δεκτή από διακεκριμένους συγχρόνους μας ειδικούς (E. Lafoscade, Dubuisson, Α. Βακαλόπουλος), μάλιστα και Ρουμάνους (E. Lozovan, C. Poghirc, I. Russu). Ρουμάνος επίσης (ο ακαδημαϊκός R. Vulpe) αναφέρει ότι στα ΒΔ της Ευρώπης (Βαλκανικής) Έλληνες αυτόχθονες και επήλυδες χρησιμοποιούν τη λατινική, επικοινωνώντας για τα καθημερινά ζητήματα με τους συνοίκους λοιπούς λαούς, καθ’ ολοκληρίαν εκρωμαϊσμένους. 

Όσοι επικαλούνται την περίφημη «γραμμή Jireček» (μια νοητή γραμμή, γνωστή από το όνομα του εισηγητή της, Τσέχου ιστορικού Konstantin Jireček το 1911, η οποία διέκρινε στα αρχαία Βαλκάνια τη ζώνη επιρροής της λατινικής από τη ζώνη επιρροής της ελληνικής γλώσσας μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ.) δεν πρέπει να παραγνωρίζουν τα μεταγενέστερα επιγραφικά ευρήματα και τα συναφή συμπεράσματα εγκρίτων επιστημόνων (Α. Philippide, P.Skok O. Densusianu, N. Iorga, Lozovan, H-J. Marrou κ.ά.) μήτε να παρερμηνεύουν βασικά δεδομένα. Πρώτον, οι λαοί της Βαλκανικής των οποίων οι γλώσσες στερούνται γραφής, π.χ. Ιλλυρίοι, απιλλυρίζονται εντελώς και εκρωμαΐζονται πλήρως, πληρέστερα δε και ταχύτερα όπου προηγείται παρουσία Ελλήνων και συνακόλουθη ελληνική επίδραση (Μ. Garasian). Τα περισσότερα άλλωστε των εδαφών της βαλκανικής χερσονήσου υπέστησαν την ισχυρή επίδραση του Ελληνισμού, προτού περιληφθούν στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία (R. Vulpe). Δεύτερον οι Έλληνες, διαφυλάσσοντας την ελληνική συνείδηση (Κεραμόπουλος, Bettie Forte, Στ. Κουρούσης) και κατά κανόνα την ελληνική γλώσσα, δεν αγνοούν τη λατινική . Διότι αυτή συνιστά προϋπόθεση διατηρήσεως του τίτλου του Ρωμαίου πολίτου. Η δε χρήση της ανταποκρίνεται σε πρακτικούς σκοπούς (Dubuisson). 

Η συνύπαρξη των δύο γλωσσικών οργάνων συνάγεται από την εσωτερική συστηματική δομική συγγένεια. Παράλληλα λεξιλογικά στοιχεία της δημώδους ελληνικής των χρόνων ενάρξεως της ρωμαιοκρατίας στην Ελλάδα επιμαρτυρούν συμβίωση αδιατάρακτη, δηλωτική απουσίας οποιασδήποτε διώξεως από την επίσημη ελληνική πλευρά του λατινογενούς γλωσσικού οργάνου. Όμως το λατινογενές αυτό γλωσσικό όργανο δεν εξελίσσεται και δεν διαμορφώνεται σε γλώσσα ανεξάρτητη εξ αιτίας της συνυπάρξεως με την ελληνική. Συγκεκριμένα, από την αδιάκοπη ελληνική γλώσσα, ευχρηστότερη, ευλυγιστότερη και περισσότερο πρόσφορη για κάθε είδους λόγου, κυρίως ποιητικό, ασύγκριτα ανώτερη λεξιλογικά, εκφραστικά, συντακτικά, παραγκωνίζεται βαθμιαία και παραμελείται. Συνεπώς ατροφεί, αφού σχεδόν αποκλειστικά χρησιμοποιείται για ανάγκες άμεσης προφορικής επικοινωνίας σε κλειστότερο συντεχνιακό-επαγγελματικό, και προ πάντων οικογενειακό κύκλο. Διατελεί διαχρονικά, αφού όλοι συνηγορούν (M. Gyóni) για διγλωσσία ανά τους αιώνες αδιάλειπτη των Αρμάνων, στον ίσκιο της ελληνικής, ο οποίος δε ευνοεί ευδοκίμηση του δευτέρου, ώστε τελικά να καθηλώνεται στο επίπεδο ιδιώματος. Η δε στασιμότητα και υπανάπτυξή του απεικονίζεται προσφυέστατα. Παρομοιάζεται με υδροχαρές φυτό σε νερά ελληνικά! (Τ. Papahagi) 

ΡΩΜΑΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗΣ ΕΙΝΑΙ Η ΔΑΛΜΑΤΙΚΗ, με γλωσσικό υπόστρωμμα ιλλυρικό-ελληνικό-λατινικό (V. Pârvan). Ο τελευταίος χρήστης της εξεδήμησε το 1898 (A. Rosseti). Η ΡΟΥΜΑΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ (E. LOZOVAN), ΑΛΛΑ ΥΠΕΡΔΟΥΝΑΒΙΑ, ΟΠΩΣ ΚΑΙ Η ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΧΩΡΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ (A.A. STOURDZA, T. KAIKIN, N.IORGA). 

Περιοδικό Ακτίνες τεύχος 754

ΑΧ. Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ Ρωμανιστής – Βαλκανολόγος