Οι απαρχές της ρουμανικής προπαγάνδας στην περιοχή Γρεβενών

Ο ιερομόναχος Αβέρκιος με παιδιά (από την
Αβδέλλα, το Περιβόλι και το Σέλι) που απέστειλε
για σπουδές στο Βουκουρέστι

Κεφάλαιο Δ' - Η ρουμανική προπαγάνδα στην περιοχή Γρεβενών ως το 1900

- Οι απαρχές της προπαγάνδας

- Ο πρώτος ρουμανίζων ιερέας

- Η οργάνωση των ρουμανικών σχολείων

- Η μεταστροφή του Τέγου στην ουνία
- Το ρουμανικό σχολείο στα Ιωάννινα

Οι απαρχές της προπαγάνδας

Όπως ήδη γράψαμε, ο πρωτεργάτης της προπαγάνδας στη Μακεδονία, ο ιερομόναχος Αβέρκιος από την Αβδέλλα, ξεκίνησε τη δράση του κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1850 στην περιοχή Αχρίδας. Ασφαλώς όμως θα επισκεπτόταν τόσο την ιδιαίτερη του πατρίδα, όσο και τις άλλες βλαχόφωνες κοινότητες. Η πρώτη αναφορά σε διχαστικές τάσεις μεταξύ των Σαμαριναίων γίνεται σε κείμενο του 1856, που συνέταξε στη Λάρισα ο Σαμαριναίος λόγιος επίσκοπος Διοκλείας Χρύσανθος Παπαϊωάννου, μετέπειτα επίσκοπος Θαυμακού (Δομοκού).[220173]. Στο τμήμα του, που επιγράφεται ''Λόγος περί παιδείας και συνδρομής σχολείων'', γράφει περί ταραχών και διχονοιών των κατοίκων της Σαμαρίνας και τονίζει ότι ''δήθεν δια λόγους οικονομικούς αντέδρων εις την ανασύστασιν των ελληνικών σχολείων''.[3327]. Ο Γάλλος αρχαιολόγος Heuzey, που περιόδευσε στη Θεσσαλία το 1858 σημειώνει ότι φιλοξενούμενος στο Πραιτόρι της οικογένειας του Ζήση Χατζημπύρου, Σαμαριναίου, πληροφορήθηκε ότι οι επαναστάτες είχαν κάψει (1854) το σπίτι του, γιατί δεν θέλησε να ενωθεί μαζί τους. Γράφει συγκεκριμένα ''γιατί δεν θέλησε να ενωθεί με τους Έλληνες''. Στην πρόταση αυτή βλέπουμε ένα πρώτο ίχνος της επιδράσεως της ρουμανικής προπαγάνδας.[10978]

Ο Αβέρκιος και ο Μαργαρίτης άρχισαν να οργανώνουν την προπαγάνδα στις βλαχόφωνες κοινότητες της Πίνδου από το θέρος του 18621. Το γεγονός ότι από την Αβδέλλα καταγόταν ο καθηγητής του πανεπιστημίου Ιασίου Ιωάννης Καραγιάννης και η οικογένεια Παπαχατζή, που διέπρεπαν στη Ρουμανία, είχε ως αποτέλεσμα να οργανωθεί εκεί ισχυρή φιλορουμανική ομάδα. Δραστήριο μέλος της προπαγάνδας ανεδείχθη ο Δημήτριος Μανάκιας, πατέρας των γνωστών φωτογράφων και κινηματογραφιστών.[6736]
Ο Αβέρκιος κατευθύνθηκε και προς το Σέλι, όπου διέμενε, μεταξύ άλλων οικογενειών Βλάχων από την Πίνδο, και η οικογένεια Μπαδραλέξη2. Κύριος σκοπός τόσο στην Πίνδο όσο και στο Βέρμιο ήταν η συγκέντρωση παιδιών για σπουδές στη Βλαχία. Μεταξύ των επτά πρώτων που απέστειλε, συγκαταλέγονταν οι Δαούκης Γεώργιος3 και Σιώμου Γιαννούλης από τη Σαμαρίνα, οι Καϊρέτης Γεώργιος3 και Παπαστεργίου Γεώργιος από την Αβδέλλα και ο Τάτσης Απόστολος μάλλον από το Περιβόλι.[20675]. Οι σπουδαστές, επιστρέφοντας κατά το θέρος στα χωριά τους, εντυπωσίαζαν με τη στολή που φορούσαν και τις περιγραφές για τον τρόπο διαβιώσεως και το επίπεδο των σπουδών τους στο Βουκουρέστι. Από το πρώτο έτος των σπουδών τους χρησιμοποιήθηκαν ως δάσκαλοι της ρουμανικής γλώσσας.[20678]. Το ίδιο επανελήφθη και κατά το θέρος των επόμενων ετών. Το θέρος του 1865 ο Αβέρκιος επανήλθε για μια ακόμη φορά στην περιοχή Γρεβενών, φέροντας ρουμανικά αλφαβητάρια και σχολικά είδη. Συγκέντρωνε τους μαθητές στην οικία του και δίδασκε στοιχεία ρουμανικής γλώσσας. Μεταξύ των τριών νέων από το Περιβόλι, που απεστάλησαν τότε στη Ρουμανία, ήταν ο Δημήτριος Τέγος.[20678, 89]. Το 1866, αποφοίτησαν οι πρώτοι σπουδαστές και από αυτούς οι Γεώργιος Δαούκης και Γιαννούλης Σιώμου, που μετέτρεψε το επώνυμο του σε Τομέσκου, διορίστηκαν σε ρουμανικά σχολεία4.[20675]. Ο Αβέρκιος, κατά το έτος εκείνο, παρέλαβε τέσσερα αγόρια. Τονίζεται στις αναφορές των προξένων ότι όλοι οι νέοι ήσαν παιδιά φτωχών οικογενειών και φυσικό ήταν οι γονείς τους να υποκύψουν στο οικονομικό δέλεαρ της προπαγάνδας.[159192]. Κατά το θέρος του 1867 κάποιος Στέφανος από την Αβδέλλα ήρθε να διδάξει στις ορεινές κοινότητες των Γρεβενών στη ρουμανική γλώσσα και ίδρυσε σχολείο στην Αβδέλλα με την υποστήριξη του Μαργαρίτη. Το φθινόπωρο κατήλθε στα Γρεβενά. Ο πρόξενος στα Ιωάννινα Φραγκούδης έγραφε ότι στην Αβδέλλα απέτυχε του σκοπού του, αλλά αυτό δεν ήταν αληθές. Ή είχε ελλιπή ενημέρωση ή σκοπούσε στο να μετριάσει τις εντυπώσεις από την επιτυχία της προπαγάνδας.[20674-79],[159192]

Ο Φραγκούδης θεώρησε υπεύθυνο για την ανοχή στις κινήσεις του Στεφάνου τον μητροπολίτη Γρεβενών Γεννάδιο (1864-1873) και έγραψε σε αναφορά του (1868): ''...εγένετο κατά την περίστασιν ταύτην όργανον της εν Βουκουρεστίω Επιτροπής, πολλά δε είναι εκείνα άτινα πείθουσί με ότι η Σεβασμιότης του επέτρεψε του σχολείου τούτου την σύστασιν και ότι συνήνεσε να δεχθή προσφοράς χρημάτων, γενομένας αυτώ εκ μέρους της εν λόγω Επιτροπής. Προς ενίσχυσιν των υπονοιών τούτων επήλθε και η προ τινος καιρού γενομένη προς αυτόν παρά του Ηγεμόνος της Ρωμουνίας απονομή πολύτιμου εγκολπίου''.[159192]. Κατά τον Pinett γράφει ότι τις ανησυχίες του Πατριαρχείου κατεύνασε ο ίδιος ο Μαργαρίτης, που μετέβη στην Κωνσταντινούπολη με το ψευδώνυμο Νικολαϊδης.[23914]. Η άποψη αυτή περιβάλλεται από μεγάλη δόση μυστικοπάθειας. Προς τι να χρησιμοποιήσει ψευδώνυμο ένας πρώην υπότροφος της οθωμανικής Αυλής και πως ήταν δυνατόν να επηρεάσει το Πατριαρχείο ευνοϊκά υπέρ των σκοπών του;5. Η αφελής ή ιδιοτελής στάση του μητροπολίτου Γεννάδιου επικρίθηκε από τον εκ Κοζάνης Αδαμαντίδη, που έγραψε πως οι Βλάχοι ''ομιλούσι την ελληνικήν και ουδέποτε συγκατατίθενται εις ιδιαίτερον εθνισμόν, ως εφαντάσθη, δυστυχώς, και ο Άγιος Γρεβενών κ. Γεννάδιος''.[8311]

Ο πρώτος ρουμανίζων ιερέας

Το 1869 επανήλθε από τη Ρουμανία ο Δημήτριος Τέγος και ο μητροπολίτης Γεννάδιος συμπλήρωσε τα σφάλματα του με την χειροτονία του. Η προπαγάνδα διέθετε πλέον και ιερέα.[60194], [20690]. Ο Δημήτριος λειτουργούσε αρχικά στον μοναστηριακό ναό του Αγίου Νικολάου Περιβολίου.[311178]. Το 1872 κτίστηκε, με δαπάνη της προπαγάνδας, ο ναός του Αγίου Παντελεήμονος στο Περιβόλι, ο οποίος δεν εγκαινιάστηκε αμέσως.[206178]. Πιθανόν, ύστερα από παρέμβαση του ελληνικού υπουργείου των Εξωτερικών προς το οικουμενικό Πατριαρχείο αυτό έδωσε την εντολή (28.9.1872) στον επίσκοπο Σερβίων και Κοζάνης Ευγένιο να διερευνήσει τη δράση της προπαγάνδας στα Γρεβενά και να υποβάλει σχετική έκθεση. Στην επιστολή του προς τον Ευγένιο, ο πατριάρχης Άνθιμος έγραφε μεταξύ άλλων: «Κατά τάς πληροφοpίας ημώv, εv μέv τώ φαvενερώ, ώς κυριώτερον όργαvοv τής τοιαύτης πpοπαγάvδας παρίσταται ιεpομόναχος τις Αβέρκιος Βλάχος, όστις πρό τριετίας συνέστησε και διατηρεί υπό τήv εαυτού διεύθυνσιv σχολείον βλαχικόv εv τω χωρίω Αβδέλλα,εκ δε τού αφαvούς, ισχυρότερος μοχλός και πρόαρχος λέγεται ότι υπάρχει ο ιερότατος Μητροπολίτης Γρεβενών κύρ Γεννάδιος, και συνελόντι φάvαι, αμφότεροι ούτοι εργάζονται μετά μεγίστης δραστηριότητος, ίvα σχηματίσωσιv εv τοίς σπλάχvοις της Θεσσαλίας άλλον νέον καί ολέθριοv Βλαχικόv ζήτημα αvτί του βουλγαρικού, ούτιvος τάς καταστρεπτικάς δια τό οpθόδοξοv πλήρωμα συνεπείας έγνω καλώς καί η θεοφιλία της».[587].

Έγγραφο τού αρχείου της μητροπό­λεως Σερβίων και Κοζάνης μας πληροφορεί ότι ο Ρουμάνος ηγεμόνας Κούζα είχε δωρήσει στον Γεννάδιο πεντακόσια φλουριά και είχε προσφέρει βαρύτιμο μετάλλιο. Και εκείνος άρχισε να χειροτονεί ιερείς, πρόσωπα, που είχαν εκπαιδευτεί στο Βουκουρέστι.[587]. Το ζήτημα ήταν λεπτό, διότι η έρευνα συνιστούσε εισπήδηση σε άλλη μητρόπολη. Γι' αυτό και ο Ευγέ­νιος πήγε στα Γρεβενά με το πρόσχημα της εισπράξεως οφειλομένου πρός το Πατριαρχείο χρηματικού ποσού. Κινήθηκε τάχιστα και συνέταξε την έκθεση του σε δύο περίπου μήνες (19.11.1872). Τα συμπεράσματα του ήσαν ότι τα νήματα της προπαγάνδας κινούσε ο μοναχός Αβέρκιος Ιβηρί­της, από την Αβδέλλα καταγόμενος, ο οποίος ως στόχο είχε να καταστή­σει κέντρο της προπαγάνδας τα Γρεβενά. Επιβεβαίωσε την αφελή στάση του μητροπολίτου Γρεβενών. Και έγραψε σχετικά: «Ο Αβέρκιος, ως διαθρυλλείται, όταν ήλθεν εκ Βλαχίας, επέδωκε δώρον, είτε ίδιον είτε της ρουμουνικής προπαγάνδας (τίς οίδεv;), τω αγίω Γρεβενών ένα τίμιον σταυ­ρόν αξίας 80-100 λιρών, υποσχεθείς και δόσιν 500 ΚΒ, φλωρίων δώρον, ότε, ίσως ως νεάζων ο άγιος Γρεβενών ή προσποιούμενος μάλλον, ως ηδυνήθην εικάσαι, εφάνη αδιαφορών είς τα κινήματα εκείνου. Αλλ' ακολούθως, ιδών την ολεθρίαν τάσιν τού Αβερκίου, ηγωνίσθη και αντέκρουσε, και ήδη αντι­κρούει, όπου και όπως ήθελε δυνηθή, παν κίνημα του Αβερκίου. Ό Αβέρκιος όμως, προλαβών, εξηπάτησε πολλούς και συμπαρέλαβε δέκα πέντε παίδας νέους εις Βλαχίαν πρός εκπαίδευσιν, κατηχήσας πολλούς, τίς οίδεν».[63465]. Στη συνέχεια της εκθέσεως πληροφορούμαστε ότι από τούς δεκαπέντε νέους επανήλθαν στην επαρχία Γρεβενών οι οκτώ, μόλις όμως δύο είχαν τεθεί, ως διδάσκαλοι με παχυλό μισθό, στην υπηρεσία της προπαγάνδας: Ο Απόστολος Μαργαρίτης6, στην Κλεισούρα Καστοριάς, και ο Ιωάννης Φούκας, στην Αβδέλλα.[63165]. Ο Γεώργιος Κουβάτης τοποθετήθηκε στο Μοναστήρι.[206177]. Ο Ευγένιος χαρακτήριζε τον Μαργαρίτη ιδιαιτέρως επικίνδυνο, ως νου οξυδερκή, τολμηρό και ρέκτη. Γνωστοποιούσε δε την απόφαση των μητροπολιτών Καστορίας και Γρεβενών να φροντίσουν να τον απομακρύνουν από την Κλεισούρα. Αυτό συνέβη το 1875. Τον Φούκα δεν τον θεωρούσε σοβαρή απειλή. Η προσπάθειά του να ιδρύσει χειμερι­νό σχολείο στον Ζάρκο της Θεσσαλίας, όπου ξεχειμώνιαζαν Αβδελλιώ­τες, είχε αποτύχει. Αναφέρει μάλιστα η έκθεση, ότι ο Γεννάδιος είχε τι­μωρήσει με αργία κάποιον ιερέα, πού είχε αναγνώσει το Ευαγγέλιο στα βλάχικα (το ορθό στα ρουμανικά). Παρουσιάζοντας την κατάσταση στα βλαχοχώρια, σημείωνε στην έκθεση ότι στή Σαμαρίνα δεν υπήρχε η ελά­χιστη επιρροή της προπαγάνδας, στο Περιβόλι και στη Σμίξη7 είχαν επηρεαστεί οι μισές οικογένειες, ενώ στην Αβδέλλα είχε την έδρα του ο βλα­χισμός, θέλοντας να υποδηλώσει ότι είχε επηρεαστεί το πλείστο ·των οικογενειών. Καταλήγει όμως, τονίζοντας, ότι μόνο στην Αβδέλλα υπήρχε σχολείο διδασκαλίας της βλαχικής (ρουμανικής το ορθό).[63465]

Η οργάνωση των ρουμανικών σχολείων 

Απόστολος Μαργαρίτης

Το σχολείο της Αβδέλλας εδραιώθηκε, το σχολείο όμως των Γρεβενών έκλεισε μετά από λίγο (1868), με παρέμβαση Σαμαριναίων στον περιφε­ρειάρχη Ήπείρου Ετέμ πασά.[159193]. Το 1870 άρχισε να λειτουργεί ρουμα­νικό σχολείο και στη Βέροια, το οποίο όμως έκλεισε μετά διετία, λόγω ελ­λείψεως μαθητών.[148197]. Έχουμε αναφέρει σε άλλες σελίδες ότι σημαντι­κός αριθμός Βλάχων είχε μετακινηθεί κατά περιόδους και εγκατασταθεί οριστικά στο Βέρμιο, στή Νάουσα και στή Βέροια.[219341],[220115]. Οι μετακι­νηθέντες διατήρησαν επαφή με τούς Βλάχους των οικισμών καταγωγής και μέσω αυτής και συγγενικούς δεσμούς. Ήταν επόμενο η προπαγάνδα, οι πρωταγωνιστές της οποίας κατάγονταν από τα Γρεβενά, να στραφεί και πρός τους Βλάχους αυτούς. Το 1870, λειτούργησε ρουμανικό σχολείο στη Σέλα ντι Νγκιός και το 1872 στο Ξηρολίβαδο και στη Βέροια. Δάσκα­λος στο πρώτο τοποθετήθηκε ο Δημήτριος Μπαδραλέξης, δισέγγονος του Αλέξη Μπάδρα, ιδρυτού του οικισμού.[148121] 

Το 1873 αποκαλύφτηκαν καταχρήσεις στη διαχείριση των χρημάτων για τη λειτουργία του οικοτροφείου των προπαγανδιστών στο Βουκουρέ­στι και αυτό έκλεισε. Ο Αβέρκιος έπεσε σε δυσμένεια και αποπέμφθηκε. Απεβίωσε το 1874 ή το 1875.[206s2]. Η προπαγάνδα όμως διέθετε στο πρό­σωπο του Μαργαρίτη διάδοχο ικανότερο του Αβερκίου. Με την έλευση στα Γρεβενά του νέου μητροπολίτου Κυρίλλου (1874), η προπαγάνδα έ­σπευσε να επωφεληθεί, ζητώντας να εγκαινιάσει τον ναό του Αγίου Παντελεήμονος στο Περιβόλι. Η αντίδραση τόσο των ελληνοφρόνων κατοίκων του Περιβολίου όσο καί των αλλων τών Γρεβενών απέτρεψε τόν μητροπολίτη από του νά προβεί σ' αυτή τήν ενέργεια.[206178]. Περί τό 1875 δύο σημαντικές οικογένειες του Περιβολίου, των Βαρδούλη και Σδρούλια, προσχώρησαν στήν προπαγάνδα από αντίθεση πρός τούς προ­κρίτους του χωριού. Αυτό είχε ώς συνέπεια τή σημαντική ενδυνάμωση τής ομάδας τών ρουμανιζόντων. Ο Μαργαρίτης, διωγμένος από τήν Κλει­σούρα (1875), άρχισε νά επισκέπτεται καί τούς τόπους χειμερινής διαμο­νής των Βλάχων της Πίνδου. Μεταξύ των νέων, που εμπιστεύτηκαν σ' αύτόν οι γονείς τους, ήσαν οι Ιωάννης Χονδρόσωμος και Τζήμας Καβάτης από τή Σαμαρίνα. Οι οικογένειές τους παραχείμαζαν στό Δαμάσι. Οι δύο αυτοί ανεδείχθησαν σε στελέχη της προπαγάνδας.[6736], [206177]

Το 1877 σταθεροποιήθηκε η λειτουργία ρουμανικού σχολείου και στο Περιβόλι. Μάλιστα, οι ρουμανίζοντες απέσπασαν το μισό σχολείο του ναού του Αγίου Γεωργίου.[256115]. Το 1878 επαναλειτούργησε το ρουμανικό σχολείο της Βέροιας.[148197]. Το Μάρτιο του 1879 ο Μαργαρίτης προσκόμισε στον μητροπολίτη Κύριλλο διαταγές, βεζυρική και περιφερειακή, με τίς οποίες γίνονταν συστάσεις στούς ιερείς και δημογέροντες να μην εμποδί­ζουν την ίδρυση και λειτουργία ρουμανικών σχολείων.[60178]. Κατ' εκείνο το έτος ιδρύθηκε ρουμανικό σχολείο στη Σαμαρίνα8. Κατά το ίδιο έτος ο ιερέας Δημήτριος Τέγος άρχισε να λειτουργεί στον μή εγκαινιασμένο ναό τού Αγίου Παντελεήμονος Περιβολίου. Η αποστολή μαθητών στό Βου­κουρέστι συνεχιζόταν, μάλιστα συνοδεύονταν αυτοί καί από ιερείς, πού ελάμβαναν οδηγίες γιά τή δράση τους.[206101],[601123]. Με παρέμβαση του Πατριαρχείου προς τήν Πύλη εκδόθηκε διαταγή πρός τον βαλή των Ιω­αννίνων γιά περιορισμό τών δραστηριοτήτων τού Μαργαρίτη.[206101]. Στή μή ευόδωση όμως τής προσπάθειας στη Σαμαρίνα, συνέβαλε ο «Σύλλο­γος πρός διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων» και ο κλήρος της κωμο­πόλεως με επικεφαλής τον οικονόμο Μιχαήλ Νάκο (Οικονόμου γράφει η Νικολαϊδου.[206141]), σέ συνεργασία με τον αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Δρο­σινά, εκπρόσωπο της Αγιοταφικής αδελφότητος στα θεσσαλικά μετόχια με έδρα τη Λάρισα. Αυτοί πρωτοστάτησαν και στήν αποτροπή τών συμ­πατριωτών τους από το να υπογράψουν το κείμενο που περιέφερε ο Μαρ­γαρίτης κατά της προσάρτησης της Θεσσαλίας στην Ελλάδα.[338107],[206141]. Κατά τόν Pinetta, πρόσωπα του Μαργαρίτη ανακάλυψαν στον Τύρναβο (1881) ογκώδη εμπρηστική αλληλογραφία του Δροσινά9.[23911]. Επρόκειτο βέβαια στην πραγματικότητα γιά αλληλογραφία γύρω qπό θέματα εκ­παιδεύσεως στις βλαχόφωνες κοινότητες.[60726]. Το 1880 οι προπαγανδι­στές επέτυχαν επανίδρυση σχολείου στα Γρεβενά. Το 1884 λειτούργησε ρουμανικό σχολείο και στην Κρανιά. Κύριος μοχλός της προπαγάνδας υπήρξε ο Δημήτριος Τσικμάς (Τσιακαμάς), ο οποίος με την πάροδο του χρόνου επέβαλε καθεστώς τρομοκρατίας στην κοινότητα. 

Η προπαγάνδα έλαβε διαστάσεις στο Ξηρολίβαδο του Βερμίου, λόγω της προσχώρησης σ' αυτήν της οικογένειας Χατζηγώγου, η οποία ασκού­σε τον έλεγχο στον οικισμό. Αυτό εξηγείται εκ του ότι ο Γιώργης Χατζη­γώγος είχε λάβει ως σύζυγο την αδελφή του Αποστόλου Μαργαρίτη, Τά­να (Σουλτάνα). Ο Γιώργης Χατζηγώγος υπήρξε πεθερός του Παύλου Μπαδραλέξη, ο οποίος από το 1878 ζούσε αυτοεξόριστος στην Αθήνα, λό­γω της συμμετοχής του στην επανάσταση του έτους εκείνου.[148145]. Λίγο μετά το 1870 στο Βέρμιο είχε σχηματιστεί νέος οικισμός, κοντά στον εγ­καταλειμμένο οικισμό Ντόλιανη (Κουμαριά), από Βλάχους που μετακινήθηκαν από τη Σέλα ντι Νγκιός και το Ξηρολίβαδο. Ο οικισμός αυτός αναδείχθηκε σε κέντρο της προπαγάνδας στο Βέρμιο, καθώς προϋπόθεση για την αποδοχή εγκατάστασης εκεί νέας οικογένειας ήταν τα μέλη της να είναι οπαδοί της προπαγάνδας.[148160]. Παρά την προσχώρηση στην προπαγάνδα μελών της οικογένειας Μπαδραλέξη, οι πρώτες εκείνες προσπάθειες για λειτουργία σχολείων είχαν περιορισμένα αποτελέσματα. Αυτό μαρτυρεί και η συμμετοχή μελών της οικογένειας αυτής στην επανάσταση του 1878, όπως γράψαμε σε άλλη σελίδα.[220129],[148121] 

Εφημερίδα ''Εμπρός''. Δημοσίευμα για 

τους Μακεδόνες οπλαρχηγούς.

23 Νοεμβρίου 1896, σελ. 2.

Τη δράση των ρουμανιζόντων περιόριζε η παρουσία ανταρτών, οι οποίοι είχαν λάβει μέρος στην επανάσταση του 1878 και οι οποίοι συνέχι­σαν να δρούν κατά το θέρος στην Πίνδο ως το 1882. Μεταξύ αυτών μαρ­τυρούνται οι Περιβολιώτες: Χρίστος Λεπενιώτης (Ζήσης Θεοδώρου), Ζή­σης Βράκας, Ντίνος Σαράντης, Νικόλαος Λαϊτσος (Κολούσιος Λαχτάρας) και Στέργιος Μπαλατσός. Αυτοί σχημάτιζαν μικρές ανταρτικές ομάδες και συνεργάζονταν με άλλες, οπλαρχηγών από τα Κουπατσαροχώρια.[256118]. Ο νεαρός τότε Λαϊτσος (Λαχτάρας) αναφέρεται σε δημώδες άσμα του Περιβολίου.[25446]. Ο Ντίνος Σαράντης, το θέρος του 1882, σκότωσε χωροφύλακα αλβαvικής καταγωγής και τον συνοδό του, ρουμανίζοντα από τη Βωβούσα. Αποτέλεσμα αυτού ήταν η οικογένεια Σαράντη να ανα­χωρήσει αμέσως γιά τη Θεσσαλία, όπου εγκαταστάθηκε μονίμως ως το 1914.[17452]. Τον Απρίλιο του 1881, και ενώ αναπτυσσόταν έντονη διπλω­ματική δραστηριότητα για τον καθορισμό των ελληνοτουρκικών συνόρων στα πλαίσια της συνθήκης του Βερολίνου, 300 περίπου πρόκριτοι Σαμα­ρίνας, Σμίξης, Αβδέλλας και Περιβολίου συνέταξαν δήλωση, στην οποία υπογράμμιζαν την ελληνικότητά τους, επεσήμαιναν ότι χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα στην εκκλησία, στο σχολείο και στις εμπορικές συναλλαγές και τόνιζαν ότι δεν επιθυμούσαν να έχουν καμιά σχέση με τη ρουμανική γλώσσα, τους ρουμανοδασκάλους και τον Απ. Μαργαρίτη.[34620] 

Κατά τη δεκαετία του 1880 η κατάσταση των σχολείων, ελληνικών και ρουμανικών, στις βλαχόφωνες κοινότητες ήταν κακή. Το μόνο πραγματι­κό ενδιαφέρον εκδηλωνόταν για τον αριθμό των μαθητών και όχι για τη μόρφωσή τους.[206182]. Σε έκθεση του προξένου της Ελλάδος στο Μονα­στήρι Γ. Δοκού (1883), αναφερόταν ότι ενώ το ελληνικό σχολείο στο Περιβόλι αριθμούσε 15 μαθητές, το ρουμανικό έφθανε τούς 120 με δύο δασκά­λους, από τους οποίους ένας ήταν ο ιερέας Δημήτριος (Τέγος).[6054]

Η μεταστροφή του Τέγου στην ουνία 

Πρώτος από αριστερά, καθιστός, ο γιος του ρουμανίζοντα
ιερέα Δημητρίου Τέγου, Ιωάννης (Leon Constantinescu),
με ομάδα ρουμανιζόντων. Φωτο: Αφοι Μανάκια

Ο μητροπολίτης επιχείρησε ανεπιτυχώς να πείσει τον ιερέα Τέγο - Κωνσταντίνου να προσέλθει στην μητρόπολη.[60194]. Το 1883 αυτός μετέβη στο Μοναστήρι, μάλλον κατόπιν προτροπής του Μαργαρίτη, και δήλωσε στη μονή Λαζαριστών ότι προσχωρεί στην ουνία.[312178]. Του έγιναν όμως συστάσεις να τηρήσει μυστική τη μεταστροφή του.[206182]. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους οδηγήθηκε από τις οθωμανικές αρχές, ύστερα από έκκληση της μητροπόλεως Γρεβενών, και εγκλείστηκε επί τρίμηνο στη μονή Ζάμπορντας, λόγω της δράσεώς του υπέρ της ρουμανικής προπαγάνδας.[587], [253157]. Ο Weigand ισχυρίζεται ότι ο εγκλεισμός του οφειλόταν στη με­ταστροφή του και ότι κατά την παραμονή του στη Ζάμπορντα ταλαιπω­ρήθηκε πολύ και απελευθερώθηκε χάρη στην παρέμβαση του Αυστριακού προξένου στο Μοναστήρι.[312178]. Όμως ο Τέγος είχε αποκρύψει από τις οθωμανικές αρχές τη μεταστροφή του στην ουνία, ώστε να μη γίνει αυτή γνωστή στο ποίμνιο του. Και ενώ αυτά συνέβαιναν στα Γρεβενά, οι πράκτορες της προπαγάνδας πληροφορούσαν τις ρουμανικές διπλωμα­τικές αρχές της Θεσσαλονίκης γιά τη μεταστροφή, ώστε σε έκθεση του προξενείου (13.9.1883) να αναγράφεται ανακριβώς ότι τον ιερέα Consta­ntinesco, ο οποίος είχε μεταστραφεί στην ουνία, είχαν ακολουθήσει οι μι­σοί κάτοικοι του Περιβολίου.[8954]. 

Το 1885 ο Τέγος συνέχιζε να διδάσκει στο ρουμανικό σχολείο και να λειτουργεί στον μη εγκαινιασμένο ναό του Αγίου Παντελεήμονος.[601123]. Τότε εκδόθηκε νέα βεζυρική διαταγή για εγκλεισμό του και πάλι στη μονή της Ζάμπορντας.[601135]. Όταν εκλήθη ό­μως από τις οθωμανικές αρχές στα Σέρβια (τέλη 1885), δήλωσε ότι είχε μεταστραφεί στην ουνία και ουδεμία σχέση είχε με τη μητρόπολη Γρε­βενών και το Πατριαρχείο.[601172,177]. Και ενώ συνέχιζε να αποκρύπτει επι­μελώς τη μεταστροφή του από το ποίμνιό του, οι πράκτορες της προπα­γάνδας παραπληροφορούσαν τις ρουμανικές διπλωματικές αρχές της Θεσσαλονίκης. Σε νέα έκθεση (10.3.1886) του προξενείου παρεχόταν η πληροφορία ότι στα Γρεβενά, έδρα Μητροπόλεως, μεγάλο τμήμα Ρουμά­νων (σ.σ. Βλάχων) του τόπου είχε αποσείσει τη δουλεία του φαναριώτικου κλήρου, αναγνωρίζοντας το πρωτείο του πάπα.[8954]. Είναι περίεργη η διαφαινόμενη καύχηση του συντάκτη του προξενικού εγγράφου για τη μεταστροφή. Όμως ούτε καν στο Περιβόλι δεν είχε σχηματιστεί ουνιτική ενορία. Ακόμη και ο Weigand αναγνωρίζει (1889) ότι πολύ μικρός αριθμός κατοίκων είχαν μεταστραφεί.[312178]. Πολλοί από εκείνους που ακολού­θησαν τον ιερέα Δημήτριο, όταν πληροφορήθηκαν τη μεταστροφή του, άρχισαν να τηρούν επιφυλακτική στάση απέναντί του. Κατά το 1887 αυ­τός επανέλαβε τη δήλωση προσχώρησης στην ουνία ενώπιον του επάρ­χου Γρεβενών.[601352]. Επιδίωξη του μητροπολίτου ήταν οι οθωμανικές αρ­χές να υποχρεώσουν τον ουνίτη ιερέα να φέρει παπικό σκούφο αντί για καλυμαύκι. Δεν έγινε όμως το αίτημα του δεκτό.[601374]. Ενδείξεις μεταστροφής στην ουνία υπήρχαν και για τον ιερέα Ιωάννη Δημητρίου από τη Σαμαρίνα.[206183]

Σημαντική επιτυχία για την προπαγάνδα ήταν ο προσηλυτισμός του Ζήση Παπαθανασίου από τη Βωβούσα, γιατρού, αποφοίτου του Πανεπι­στημίου Αθηνών, και του πεθερού του Πέτρου Καζάνα, προκρίτου της Βωβούσας εγκατεστημένων στα Γρεβενά (1886). Πρώτη τους ενέργεια ήταν να κλείσουν το ελληνικό σχολείο της Βωβούσας επί τριετία.[206157],[600339]. Επί σειρά ετών τα πρόσωπα αυτά ήσαν τα κυριότερα όργανα της προπαγάνδας στην πόλη των Γρεβενών. Τότε εγκαινιάστηκε από τον ρω­μαιοκαθολικό επίσκοπο Θεσσαλονίκης Bonetti τόσο ο ναός του Αγίου Παντελεήμονος Περιβολίου, όσο και το παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου Γρεβενών στην οικία του Παπαθανασίου στη θέση του σημερινού επισκοπείου10.[206178]

Το ρουμανικό σχολείο στα Ιωάννινα

Ρουμανικό γυμνάσιο στα Ιωάννινα

Η επόμενη σημαντική κίνηση των προπαγανδιστών ήταν να ανοίξουν ρουμανικό σχολείο στα Ιωάννινα, στο οποίο τοποθέτησαν τους Ιωάννη Χονδρόσωμο από τη Σαμαρίνα, ως διευθυντή, και Γεώργιο (Γίτση) Παπαχατζή από την Αβδέλλα. Τα εμπόδια ξεπεράστηκαν με τη μεσολάβηση του Αυστριακού προξένου στα Ιωάννινα και το σχολείο άρχισε να λειτουργεί τον Ιανουάριο του 1887. Οι προπαγανδιστές αντιμετώπισαν πρόβλημα ανεύρεσης μαθητών, καθώς οι οικογένειες Βλάχων από τη Σαμαρίνα και το Μαλακάσι ήσαν απρόθυμες να στείλουν τα παιδιά τους στο σχολείο εκείνο. 

Οι πρώτοι μαθητές ήσαν από πολύ φτωχές οικογένειες του Περιβολίου, που δελεάστηκαν από τα ρουμανικά χρήματα. Σύντομα λειτούργησε στα Ιωάννινα και ρουμανικό Παρθεναγωγείο. Το φθινόπωρο του 1887 οι Μαργαρίτης και Καραγιάννης μετέβησαν στα Ιωάννινα, με σκοπό να ερευνήσουν τη δυνατότητα προαγωγής του σχολείου σε Γυμνάσιο. Ο Καραγιάννης παρέμεινε για διάστημα στα Ιωάννινα ως επόπτης των σχολείων, αν και οι μαθητές μετά δυσκολίας έφτασαν τους 18, προερχόμενοι κυρίως από βλαχόφωνα χωριά της Πίνδου.[206157]. Ο Χονδρόσωμος διατήρησε τη διεύθυνση ως το 1889, οπότε αντικαταστάθηκε από τον Δημήτριο Λαζαρέσκου-Λεκάντα, Βλάχο από τον Περλεπέ. Οι δάσκαλοι ήσαν από τα βλαχοχώρια της Πίνδου: Κογιάνος, Σιούμπας (Περιβόλι), Μπαράκος και Γ. Οικονόμου (Αβδέλλα).[206291]

Πηγή: Απόστολος Ι. Παπαδημητρίου, Σελίδες Ιστορίας των Γρεβενών, Τόμος Γ', Γρεβενά 2016, απόσπασμα σελ. 167-175.