Καπεταναραίοι - Βοσκοπούλες - Μάγκες

Καπεταναραίοι-Βοσκοπούλες-Μάγκες
Το καλύτερο μπουλούκι στη Βέροια από
 το Ξηρολίβαδο στον μεσοπόλεμο.

Πολλά έχουν ειπωθεί για τις Αποκριές και το Καρναβάλι και θεωρούμε ότι μια επανάληψη ερμηνείας των γιορτών αυτών θα ήταν περιττή. Ωστόσο πρέπει να επισημάνουμε ότι, οι μεταμφιέσεις της περιόδου αυτής αλλά και της περιόδου του Δωδεκαημέρου όπως μας λένε οι κορυφαίοι μας λαογράφοι (Πολίτης, Λουκάτος, Ρωμαίος, Μέγας κ.α.) σε μορφή ομάδων, λαϊκών δρώμενων και θιάσων γίνονταν από νέους ΑΝΤΡΕΣ περισσότερο, ενώ τα έθιμα της Πασχαλιάς και του καλοκαιριού (Λαζαρίνες, Κλήδονα, Πιρπιρούνα κλπ) τελούνταν από ΓΥΝΑΙΚΕΣ ως επί το πλείστον.

Παρακάτω παραθέτουμε μερικά από τα λαϊκά δρώμενα, που γίνονταν περισσότερο από άντρες στα διάφορα μέρη της Ελλάδας:

Τα «εξ αμάξης» στην Αγιάσο Λέσβου, η «Δίκη του Αγά» στην Χίο, ο «Γέρος και η Κορέλα» στην Σκύρο, τα «Ζευγάρια» στην Άνδρο, οι «Κουδουνάτοι» της Νάξου, ο «Τρίφτης» στην Σάμο, ο «Καντής» στο Ρέθυμνο, τα «Φαλλοτράγουδα» στην Κήρανθο Εύβοιας, τα «Ερωτόπαθα» στην Σέριφο, η «Καμήλα» στη Σίφνο οι «Λεράδες» στην Κρήτη, οι «Τζαφιέδες» στην Κάρπαθο, η «Τσαμπούνα» στην Σάμο, τα «Σκάλιθρα» στην Λέσβο, ο «Πίρονας» στην Ζάκυνθο, τα «Φεστίνια» στην Ζάκυνθο, τα «Φαλοφόρια» στην Ελασσόνα, Ρέθυμνο και Όλυμπο Καρπάθου, το «Κρέμασμα της γριάς Συκούς» στην Καλαμάτα, οι «Γιανίτσαροι» στα Λεχαινά Ηλείας, η «Κυριακή της Τυροφάγου» στην Μεσήνη, του «Κουτρούλη ο γάμος» στην Μεθώνη, το «Στοιχείο της Χάρμαινας» στην Άμφισσα, ο «Βλάχικος γάμος» στην Θήβα, οι «Τζαμάλες και το γαϊτανάκι» στα Γιάννενα, ο «Καλόγερος» στην Αγία Ελένη Σερρών και Μελίκη Ημαθίας, οι «Μπούλες» στην Νάουσα, «Πως το τρίβουν το πιπέρι» στον Τίρναβο, το «Μπουράνι» στον Τίρναβο, ο «Μπέης» σε Διδυμότειχο, Καστανιές, Πεντάλοφο, Ρίζια Ν. Έβρου, οι «Καρνάβαλοι» στο Σωχό Μακεδονίας, οι «Μπαμπούγεροι» στο Φλάμπουρο Σερρών, η «Σοπάνικα και το Κάψιμο του Τζάρου» στην Ξάνθη, οι «Καλόγεροι» στο Χωριό Άγιος Γεώργιος στα ανατολικά της Βιζύης Ανατολικής Θράκης (έθιμο διαφορετικό από αυτό των Σερρών), τα «Κετσέκια» στο Ποντισμένο Σερρών, ο «Κούκερος ή χούχουτος» στο Ευκάριο Θράκης, ο «Μπέης ή Κιομπέης» στους Ορτάκιους Αλεξανδρούπολης, οι «Πιτεράδες» στο χωριό Κωστί Αλεξανδρούπολης, οι «Φανοί» στην Κοζάνη κλπ.

Στην Βέροια το καρναβάλι ήταν επίσης εντυπωσιακό, όμως στις αρχές της 10ετίας του ‘60 ατόνησε εξαιτίας ενός θανάτου κάποιου πλούσιου Εβραίου πιθανόν από καρναβαλιστές κατά την περίοδο της Αποκριάς. Από τότε έγιναν κάποιες προσπάθειες αναβίωσης του καρναβαλιού από μέρους του Δήμου της Βέροιας, πιστεύουμε με λάθος προσανατολισμό (ξενικά και μοντέρνα πρότυπα) με κάποια επιτυχία αλλά χωρίς διάρκεια.

Αυτό που ήταν σημαντικό την περίοδο της Αποκριάς στην Βέροια ήταν το έθιμο των «Καπεταναραίων, Βοσκοπούλων και Μαγκών», το οποίο είχε ανθήσει πολύ στα χρόνια του μεσοπολέμου. Το έθιμο τελούνταν με μπουλούκια ντόπιων Βεροιωτάδων, διπλανών χωριών (π.χ. Κόκοβα σημερινό Πολυδένδρι) και από βλαχόφωνους της πόλης. Τo μπουλούκι των βλάχων από το Ξηρολίβαδο ήταν το πιο εντυπωσιακό. Από τα άλλα βλαχοχώρια (Σέλι, Κουμαριά) δεν είχαμε ιδιαίτερο μπουλούκι. Εάν ήθελε κάποιος από αυτά τα χωριά να συμμετέχει στο έθιμο πήγαινε με το μπουλούκι των Ξηρολιβαδιωτών.

Το έθιμο είχε πολλές ομοιότητες με τις ‘Μπούλες’ της Νάουσας. Στον 19ο αιώνα οι ‘Καπεταναραίοι’ της Βέροιας είχαν και μάσκες, όμως μετά την απελευθέρωση το 1912 τις έβγαλαν. Από τον Αϊ Δημήτρη οι νεαροί άντρες της Βέροιας (καλοί χορευτές) προετοιμάζονταν από μόνοι τους με δικά τους χρήματα και χωρίς την παρέμβαση κάποιου συλλόγου ή του Δήμου. Στην ουσία το έθιμο είχε να κάνει με την αναβίωση και την νοσταλγία της ‘Κλεφτουριάς’ επί Τουρκοκρατίας με διονυσιακά στοιχεία, κάτι που κατά την γνώμη μας συμβαίνει και με τις 'Μπούλες' της Νάουσας.

Το πάρκο της Ελιάς με τα αρχοντικά
κατά το μεσοπόλεμο στη Βέροια

Συγκεντρώνονταν η ομάδα (μπουλούκι) πολύ πριν από τις αποκριές και ιδιαίτερα οι βλάχοι έλεγαν «τσε βα σφουτσιέμ λα Παριάσινι; = τι θα κάνουμε τις Αποκριές;». Ετοίμαζαν τις φορεσιές τους με μεγάλη προσοχή και φροντίδα. Ήταν το μόνο μέλημα τους και περιμένανε πως και πως τις Αποκριές. Μάζευαν πολλά ασήμια, σιρίτια, στολίδια, κιουτσέκια (διπλές, τριπλές ασημένιες αλυσίδες) για να τα βάλουν στο στήθος.

Την Κυριακή της Αποκριάς τα μπουλούκια, αφού ντύνονταν με ευλάβεια στα σπίτια τους, συναντιόντουσαν στην πλατεία Ωρολογίου μετά το σχόλασμα της εκκλησίας και αρχίζανε τις πατινάδες στους μαχαλάδες της πόλης, όπου χόρευαν σε κάθε μαχαλά ο καθένας τον δικό του χορό με την σειρά.. Ξεκινούσαν από την ‘παλιά Κεντρική’, όπως λέμε τώρα, όχι από την Μητροπόλεως (αυτή ήταν τότε μικρή πάροδος). Σε κάθε σπίτι που πήγαιναν (συγγενικό ή φιλικό τους) έβαζαν και τον νοικοκύρη να χορέψει, πράγμα που συμβαίνει στην Νάουσα ακόμα και τώρα και ασφαλώς είχαμε τα σχετικά κεράσματα από τα κορίτσια του σπιτιού.

Στους μαχαλάδες έκαναν συνήθως το εξής έθιμο: Ένας ‘Μάγκας’ προκαλούσε έναν 'Καπετάνιο' και στην συνέχεια πάλευαν. Στο τέλος ο ‘Μάγκας’ ‘τρυπούσε’ με το μαχαίρι του τον αντίπαλό του και τον έριχνε κάτω Οι μουσικοί έπαιζαν έναν αργό τούρκικο σκοπό. Ο ‘Μάγκας’ έρχονταν από επάνω και έκανε αναπαράσταση γδαρσίματος αρνιού χρησιμοποιώντας το ζωνάρι του ‘Καπετάνιου’, σαν να έβγαζε τα έντερα του ‘νεκρού’. Σε κάποια στιγμή ο πεθαμένος ζωντάνευε (στοιχείο νεκρανάστασης) και συνεχίζονταν ο χορός. Το βράδυ το γλέντι συνεχίζονταν σε καφενείο μέχρι τις πρωινές ώρες, κοιμόντουσαν λίγο μαζί με την φορεσιά, την Καθαρά Δευτέρα έκαναν το ίδιο πράγμα και στο τέλος κατέληγαν στην τοποθεσία Ελιά, όπου σερβίρονταν και ο παραδοσιακός Βεροιώτικος φασουλοταβάς. Οι οργανοπαίχτες ήταν από τη Νάουσα και την Έδεσσα (χάλκινα όργανα).

Το μπουλούκι αποτελούνταν από Φουστανελοφόρους, Βοσκοπούλες και Μάγκες και ΟΛΟΙ ΤΟΥΣ ΗΤΑΝ ΑΝΤΡΕΣ. Δεν υπήρχαν ΓΥΝΑΙΚΕΣ στο μπουλούκι. Οι ‘Φουστανελοφόροι’ φορούσαν τσαρούχια με φούντα, καλτσοδέτες, μάλλινες μεγάλες άσπρες κάλτσες ή άσπρα χολέβια (τσουάριτς), πουκαμίσα (καμάσια) με πολλές δίπλες στο μπροστινό μέρος, άσπρο ψιλό καλοδουλεμένο τσιπούνι, από μέσα είχαν μάλλινη φανέλα (κατασάρκο) με κεντήματα στα μανίκια, γιλέκο (τσαμαντάνι), μαντήλι στο λαιμό και φυσικά είχαν τα ασημικά στο στήθος. Οι άλλοι μισοί άντρες ήταν μεταμφιεσμένοι σε 'Βοσκοπούλες' και οι 'Μάγκες' (συνήθως δύο) φορούσαν Αρβανίτικη φορεσιά (φυσικλίκια, πιστόλια, μαύρη ζίβρα = σαλβάρι, μαύρο πουκάμισο και μαύρο γιλέκο, μαύρο καπέλο στο κεφάλι με ψεύτικα μεγάλα μαλλιά για να είναι αγριωποί). Αυτοί φύλαγαν το μπουλούκι με καμτσίκια (ένας μπροστά κι ένας από πίσω). Είχαν κι έναν καπετάνιο ως αρχηγό.

Ο Άγιος Αντώνιος στη Βέροια
και ο περιβάλλον χώρος πριν...

Οι χοροί που χορεύονταν ήταν: Πατρώνα, Τσάμικα (Καραϊσούφ, Σάλωνα, Μάγια κλπ), Μπεράτικα, Συρτά, Καραπατάκι, Γκάιντα, Χασαπιές, Ζαχαρούλα και πολλοί άλλοι ξεχασμένοι τώρα χοροί. Ο καθένας είχε το χορό του. Ήταν καταπληκτικοί χορευτές και εντυπωσίαζαν με την χορευτική τους δεινότητα. Το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού του πρωτοχορευτή ήταν εμφανές και απαράμιλλο. Σπουδαίοι χορευτές Καπεταναραίοι στον μεσοπόλεμο ήταν ο Γιάννης Κοτρώνης (Τσιαμήτρος), ο Τάκης Κυρίτσης, ο Γιώργης Αράβας, ο Μόκανος, ο Αρίστος Ζαρογιάννης, ο Περικλούσιος Δημούλας, ο Τάκης Πατσιαβούρας, ο Νίκος Βουρδούνης και άλλοι πολλοί.

Εδώ και μερικά χρόνια ο Σύλλογος Βλάχων Βέροιας αναβιώνει το έθιμο και του αξίζουν συγχαρητήρια γιατί η Βέροια ζωντανεύει αυτές τις ημέρες (κάτι που της λείπει). Μέχρι και πέρσι, που παρακολουθήσαμε την αναβίωση του εθίμου, παρατηρήσαμε τις παρακάτω διαφοροποιήσεις σε σύγκριση με την αυθεντική παλιά εκδοχή, που τελούνταν στον μεσοπόλεμο:

α) Παρουσία πραγματικών γυναικών στο έθιμο (το έθιμο γίνονταν μόνο από ΑΝΤΡΕΣ).

β) Απουσία των αντρών μεταμφιεσμένων σε ‘βοσκοπούλες’.

γ) Απουσία των ‘Μαγκών’, συνήθως δυο στον αριθμό, οι οποίοι προστάτευαν το μπουλούκι.

δ) Ο χρόνος τέλεσης του εθίμου την Παρασκευή (το έθιμο τελούνταν από το μεσημέρι της Κυριακής και τελείωνε το μεσημέρι της Καθαράς Δευτέρας στην περιοχή ‘Ελιά’).

ε) Απουσία του στοιχείου ‘πάλης και νεκρανάστασης’, που παρατηρείται και σε πολλά αποκριάτικα δρώμενα από όλη την Ελλάδα.

στ) Διαφορετική αμφίεση των ‘Καπεταναραίων’.

Επαναλαμβάνουμε ότι συγχαίρουμε τον Σύλλογο Βλάχων της Βέροιας και ευελπιστούμε σε μια καλύτερη μελλοντική αναβίωση του εθίμου (από όλους τους Βεργιώτες) με τα αναφερθέντα στοιχεία, κοντά στην αρχική μορφή του εθίμου και με περισσότερα μετά από σχετική έρευνα, έτσι ώστε η πόλη μας να γίνει πόλος έλξης για επισκέπτες. Τα έθιμα της Νάουσας (Μπούλες) και της Κοζάνης (Φανοί), που κρατάνε τα αποκριάτικα έθιμά τους ατόφια, αποτελούν ζωντανό παράδειγμα.

Τελειώνοντας αυτό το σημείωμα, θεωρούμε πως, εάν επιθυμούμε να έχουμε ένα ‘στίγμα’, μια τουριστική ‘ατραξιόν’, για τις Αποκριές στην πόλη μας (όπως συμβαίνει στις γειτονικές μας πόλεις) ο Δήμος της Βέροιας επιβάλλεται να εστιάσει το ενδιαφέρον του σε αυτό το έθιμο και μόνο και να δώσει έτσι μια παραδοσιακή νότα (και όχι μοντέρνα και ξενική όπως συνήθως γίνεται) στο βεργιώτικο καρναβάλι. Αυτό θα γίνει εάν αγκαλιάσει όλους τους Συλλόγους της πόλης, έτσι ώστε να έχουμε πολλά μπουλούκια «Καπεταναραίων» τις κανονικές ημέρες τέλεσης του εθίμου. Είναι μια πρόταση, που την καταθέτουμε, γιατί πιστεύουμε ακράδαντα ότι θα ευοδωθεί με επιτυχία και γιατί στο παρελθόν αποτελούσε έθιμο ΟΛΩΝ των Βεργιωτών (ντόπιων και βλαχοφώνων), αλλά και των περιχώρων, όπως μας λένε οι παλιότεροι.

(Για το έθιμο πληροφοριοδότες μας είναι οι μακαρίτες Ξηρολιβαδιώτες Τάκης Κυρίτσης, Γιώργης Αράβας και ο 92 χρονος τώρα Κώστας Τσιαμήτρος (Ψωμάς), οι οποίοι συμμετείχαν ενεργά στο έθιμο στον μεσοπόλεμο και ήταν σπουδαίοι χορευτές.)

Του Τσιαμήτρου Γιάννη, εκπαιδευτικού-χοροδιδασκάλου.

Δημοσιεύθηκε στις 25-02-2012 στην εφημερίδα 'ΛΑΟΣ' Βέροιας