Για την προσωπικότητα και το έργο του Georg Ostrogorsky

Το βιβλίο αυτό δημοσιεύεται ενάμιση χρόνο μετά τον θάνατο του συγγραφέα του και αγαπημένου συζύγου μου Γεωργίου Ostrogorsky. Πιστεύω ότι θα χαιρόταν πολύ με την έκδοση αυτή, γιατί η ελληνική γλώσσα και το ελληνικό κοινό του ήταν οικεία και αγαπητά, όχι μόνο εξ αιτίας της ειδικότητάς του ως βυζαντινολόγου, αλλά και από τη δική μου προσωπική σχέση μ' αυτά. Αυτός είναι ο λόγος που, βαθιά συγκινημένη από το ενδιαφέρον που έδειξε ο επόπτης της εκδόσεως, δέχθηκα την παράκλησή του να γράψω τις λίγες αυτές εισαγωγικές γραμμές, αν και η ειδικότητά μου δεν είναι το Βυζάντιο. Βέβαια, ακόμη και να το ήθελα, δε θα μπορούσα να κρίνω τις επιστημονικές απόψεις του Ostrogorsky και την αξία των ερευνητικών του συμπερασμάτων. Φυσικά το έργο του, που εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τους πιο αρμόδιους εκπροσώπους της ειδικότητάς του όσο ακόμη ζούσε ο ίδιος, θα το κρίνει οριστικά ο χρόνος, ώστε οι επόμενες γενιές να μπορέσουν να δουν από μεγαλύτερη απόσταση τον πραγματικό ρόλο του στην ανάπτυξη των βυζαντινών σπουδών.

Εγώ θα επιθυμούσα να παρουσιάσω εδώ μερικές φάσεις της ζωής και του έργου του, φέρνοντας κοντά στον αναγνώστη που δεν τον γνώρισε προσωπικά τη μορφή του επιστήμονα, του οποίου το έργο παρακολούθησα από κοντά γύρω στα τριάντα χρόνια, δηλαδή την εποχή που ήταν στην ακμή της δημιουργικότητάς του, και όταν τον κατάκλυζαν από παντού έπαινοι και τιμητικές διακρίσεις2. Γιατί πολλές φορές μπροστά στο μέγεθος των επιτυχιών του αναρωτήθηκα και η ίδια σε ποια άραγε γνωρίσματα του χαρακτήρα και του νου του πρέπει να αποδοθεί το γεγονός ότι πέτυχε να δημιουργήσει ένα τόσο πλήρες και ολοκληρωμένο έργο, αυτός που ποτέ δεν βιαζόταν και ποτέ δεν έλεγε «δεν έχω καιρό», λέξεις που έγιναν η κατάρα της γενιάς μας.

Νομίζω ότι μπορεί να λεχθεί χωρίς δισταγμό, ότι η σταδιοδρομία του Γεωργίου Ostrogorsky, παρά τα χτυπήματα της τύχης, που δεν του έλειψαν, ήταν εξαιρετικά ευθεία, χωρίς ταλαντεύσεις, παρεκκλίσεις και μεταπτώσεις και η επιστημονική του πορεία γεμάτη από ικανοποίηση. Γεννήθηκε το 1902 στην Πετρούπολη της Ρωσίας, όπου και μεγάλωσε μέσα σε οικογενειακό περιβάλλον που διαπνεόταν από την αγάπη για τις βασικές αξίες του ρωσικού πολιτισμού. Στα νιάτα του ήταν τόσο συνεπαρμένος από τη ρωσική λογοτεχνία, ώστε σίγουρα θα γινόταν ιστορικός της λογοτεχνίας αν παρέμενε στη Ρωσία. Ο Ντοστογιέφσκυ, ο Πούσκιν, ο Τολστόι, ο Τσέχωφ και άλλες μεγάλες μορφές της ρωσικής λογοτεχνίας, υπήρξαν αχώριστοι σύντροφοί του ως το τέλος της ζωής του, και δεν έπαψαν ποτέ να προκαλούν τον θαυμασμό του και να του προσφέρουν πνευματική απόλαυση και έμπνευση. Ζωντανή έμεινε ως το τέλος κι η αγάπη του για τη γενέτειρά του. Ένιωθε περήφανος για την πατρίδα του, τη δοξασμένη Πετρούπολη, το Λένινγκραντ, ένιωθε επίσης περήφανος και για τον ένδοξο ρόλο της Σοβιετικής Ενώσεως στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Η τύχη θέλησε να εγκαταλείψει τη Ρωσία μαζί με την οικογένειά του όταν ήταν 17 χρονών και το 1921 βρέθηκε φοιτητής στη Φιλοσοφική Σχολή της Χαϊδελβέργης που ήταν τότε ένα από τα σπουδαιότερα κέντρα των ανθρωπιστικών επιστημών. Εκεί μπόρεσε να παρακολουθήσει τον Karl Jaspers, τον Alfred Weber, τον Ludwig Curtius και άλλους ονομαστούς δασκάλους. Στην αρχή γοητευμένος από τις παραδόσεις του Jaspers σπούδασε φιλοσοφία, αργότερα όμως αναζητώντας μια «πρακτική» ειδικότητα που θα του εξασφάλιζε εργασία στράφηκε προς την κοινωνιολογία και τις οικονομικές επιστήμες. Είχε τότε την τύχη να μαθητεύσει πλάι στον νεαρό, ακόμη, υφηγητή της πολιτικής οικονομίας Edgar Salin, άνθρωπο με πλατιά παιδεία και οξύ πνεύμα στην ιστορική έρευνα, μεταφραστή και ερμηνευτή του Πλάτωνα, έξοχο δάσκαλο και παιδαγωγό με μεγάλο ζήλο και σπάνια χαρίσματα. Σε συνεννόηση μαζί του διάλεξε ως θέμα διδακτορικής διατριβής ένα θέμα που ήταν έξω από τα ενδιαφέροντα του ίδιου του Salin3. Πράγματι το θέμα της διατριβής του υπήρξε καθοριστικό για την κατεύθυνση που θα ακολουθούσε αργότερα ο Ostrogorsky: ανέλαβε να μελετήσει ένα δύσκολο και ως τότε ανεξερεύνητο βυζαντινό φοροτεχνικό κείμενο, έδωσε όλον τον εαυτό του στην έρευνα του θέματος αυτού και έγραψε τη μελέτη «Η φορολογική κοινότητα των αγροτών στη βυζαντινή αυτοκρατορία τον 10ο αιώνα»4. Με τη μελέτη αυτή πέρασε στον κόσμο της ιστορικής επιστήμης και του Βυζαντίου. Μετά την υποστήριξη της διατριβής του προσανατολίσθηκε ολοκληρωτικά πια στις βυζαντινές σπουδές. Έπειτα έφυγε για το Παρίσι και παρακολούθησε εκεί επί δύο εξάμηνα τις παραδόσεις του μεγάλου Charles Diehl και του Gabriel Millet. Δεν άργησε πολύ να δημοσιεύσει και το δεύτερο βιβλίο του, τις «Μελέτες πάνω στην ιστορία της βυζαντινής εικονομαχίας»5. Ενώ η διδακτορική του διατριβή εγκαινίασε τη σειρά των πολυάριθμων ερευνών του για τη φορολογική δομή της βυζαντινής κοινωνίας στις διάφορες φάσεις της εξελίξεώς της - θέμα που υπήρξε από τα βασικά στη διαμόρφωση των απόψεών του για την ιστορία του Βυζαντίου6 - με τις Μελέτες του για την εικονομαχία που ήταν η διατριβή του για υφηγεσία, ο Ostrogorsky, στράφηκε σε μια άλλη σημαντική περιοχή της βυζαντινής ιστορίας· στο θρησκευτικό υπόβαθρο του πολιτισμού και στην πνευματική ζωή και την ιδεολογία των Βυζαντινών, που έγινε εξίσου προσφιλές αντικείμενο των ερευνών του, όσο και η αγροτική ιστορία7. Ταυτόχρονα όμως δημοσίευσε και μελέτες που αφορούν τη χρονολογία, την ιστοριογραφία και την πολιτική ιστορία8, και αποκαλύπτουν την ασυνήθιστη ευρύτητα των ενδιαφερόντων του πάνω σε όλα τα θέματα της ιστορίας. 

Η φοίτησή του σε ένα από τα πιο ξακουστά γερμανικά πανεπιστήμια, η παραμονή του σε ένα από τα μεγάλα κέντρα βυζαντινών σπουδών, στο Παρίσι, και το λαμπρό ξεκίνημα της επιστημονικής και διδακτικής σταδιοδρομίας του στη Γερμανία, είχαν αναμφίβολα εξαιρετική σημασία για τη διαμόρφωση του Ostrogorsky ως επιστήμονα. Δύσκολα μπορώ να φαντασθώ πώς θα εξελισσόταν αν παρέμενε στη Γερμανία. Νομίζω όμως ότι ήταν πραγματικά μεγάλη τύχη - μολονότι την προκάλεσαν οι ατυχείς εξελίξεις των γεγονότων στη Γερμανία - που δέχθηκε την πρόσκληση του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου και το 1933 εγκαταστάθηκε στη Γιουγκοσλαβία. Και αυτό δεν το στηρίζω μόνο στο γεγονός ότι συνέβαλε στην ανάπτυξη της ιστορικής επιστήμης στη Γιουγκοσλαβία και δημιούργησε σχολή και ένα κέντρο βυζαντινών σπουδών στο Βελιγράδι, αλλά κυρίως στην επίδραση που είχε πάνω στην προσωπικότητα και στο έργο του το νέο περιβάλλον, βαλκανικό συνάμα και σλαβικό. Εδώ βρισκόταν στο έδαφος του παλαιού Βυζαντίου, στη γη που η μεσαιωνική ιστορία της ήταν πολύ στενά δεμένη με τη βυζαντινή και όπου ήταν ακόμη ολοφάνερα τα υλικά και πνευματικά ίχνη αυτών των σχέσεων. Δεν είναι όμως λιγότερο σημαντικό το γεγονός ότι εκεί πέρασε τα χρόνια του πολέμου, έζησε τις χαρούμενες μέρες της απελευθερώσεως και της σοσιαλιστικής αναγεννήσεως, συνέζησε με τον λαό που τον είχε δεχθεί σαν δικό του και δέχθηκε την επίδραση των νέων κοινωνικών αντιλήψεων. Όλα αυτά, όπως τουλάχιστο τα βλέπω εγώ, άφησαν πολύ περισσότερα ίχνη στο έργο του από ό,τι άφηνε να φανεί ο ίδιος με τον πάντα συγκρατημένο τρόπο του.

Ο Ostrogorsky ήταν 33 χρονών όταν, καθηγητής πια της Βυζαντινολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Βελιγραδίου, έλαβε την πρόσκληση του Walter Otto, επιστημονικού εκδότη του Handbuch der Altertumswissenschaft από το Μόναχο, να γράψει, για την επιφανή αυτή σειρά, την Ιστορία του Βυζαντίου, και να καλύψει έτσι ένα κενό που από πολύ καιρό είχε γίνει αισθητό9. Η πρόταση ήταν κάτι παραπάνω από κολακευτική, ήταν η αναγνώριση για το υψηλό επίπεδο του έργου που είχε επιτελέσει ως τότε και του ονόματος που είχε κιόλας αποκτήσει στην επιστήμη, ήταν όμως συγχρόνως και μεγάλη ευκαιρία για τον νεαρό επιστήμονα. Έπρεπε να έχει την τόλμη του νέου - έλεγε αργότερα - για να δεχθεί να συγγράψει ένα έργο συνθετικό, που συνήθως επιχειρείται στα ώριμα χρόνια και είναι έργο ζωής. Ο Ostrogorsky δέχθηκε την πρόταση, οπωσδήποτε επειδή είχε κιόλας συγκεκριμένες απόψεις πάνω στην ιστορία του Βυζαντίου σαν ενιαίο όλο. Ρίχθηκε στη δουλειά και μέσα σε δύο χρόνια (1937) το χειρόγραφο ήταν έτοιμο. Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο (το 1940) προκάλεσε τεράστιο ενδιαφέρον και κρίθηκε ομόθυμα ως έργο θεμελιώδες (grundlegendes Werk)10. Τονίσθηκε η πρωτοτυπία των απόψεων και ιδιαίτερα η ιστορική διάρθρωση της ύλης, ο τρόπος με τον οποίο παρακολουθεί την εξέλιξη του βυζαντινού κράτους στις επί μέρους φάσεις της ιστορικής πορείας του συσχετίζοντας τις αλληλεπιδράσεις των εσωτερικών πολιτικών (οικονομικών, κοινωνικών, διοικητικών, στρατιωτικών, εκκλησιαστικών, ιδεολογικών) αλλαγών και εξελίξεων με την εξωτερική πολιτική της αυτοκρατορίας. Επαινέθηκε η ακρίβεια των πληροφοριών, η αντικειμενικότητα στην παρουσίαση των ξένων απόψεων, η προσεγμένη δομή, η σαφήνεια και η καλλιέπειά του.

Στη δεύτερη έκδοση, που έγινε το 1952, και ακόμη περισσότερο στην τρίτη, το 1963, ο συγγραφέας είχε την ευκαιρία να επιμεληθεί και να αναθεωρήσει το βιβλίο, να κάμει σημαντικές τροποποιήσεις, συμπληρώσεις και προσθήκες, λαμβάνοντας υπ' όψη τα πορίσματα όλο και πιο πολλών ξένων ερευνών και τις νέες απόψεις, στις οποίες τον οδηγούσε η προσωπική του έρευνα. Έπρεπε επίσης να πάρει θέση στις κριτικές παρατηρήσεις και στις διαφωνίες που διατύπωσαν οι ειδικοί στα επί μέρους θέματα που θίγονταν στο βιβλίο του, κι άλλες από αυτές να υιοθετήσει, άλλες πάλι να απορρίψει με τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία. Στη μεταπολεμική περίοδο ανήκουν και οι μεγάλες του ερευνητικές εργασίες με τις οποίες θεμελίωσε και διαμόρφωσε τις απόψεις του για τη βυζαντινή φεουδαρχία11, οι εργασίες για τη διοίκηση των θεμάτων12, για τη βυζαντινή πόλη13, για τις σχέσεις Βυζαντίου και Σλάβων14. Όλα αυτά έπρεπε ως έναν βαθμό να αξιοποιηθούν στη νέα έκδοση του βιβλίου του. Όπως αναφέρει και ο ίδιος στον πρόλογο της τρίτης γερμανικής εκδόσεως, η ανάγκη για ριζικότερη αναδιάρθρωση τον απασχολούσε συχνά, αλλά τέτοιες αναδιαρθρώσεις έχουν τα όριά τους, και ο συγγραφέας δεν μπορεί, ετοιμάζοντας μια νέα έκδοση, να αλλάξει τη βασική δομή του βιβλίου. Πώς θα ήταν η Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους αν ο Ostrogorsky την έγραφε όταν θα ήταν 55 κι όχι 35 χρονών; Είναι μάταιο να ζητούμε απάντηση σ' αυτό το ερώτημα. Όπως ακριβώς είναι μπροστά μας, η Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους έγινε το απαραίτητο βοήθημα, το «Standardwerk», «livre de chevet», κάθε βυζαντινολόγου15. 

Η επιτυχία του Γεωργίου Ostrogorsky συνδυάζεται χρονικά με τη μεγάλη ανάπτυξη των βυζαντινών σπουδών γενικά. Εγκαταλελειμμένος και κατά κάποιο τρόπο ακατανόητος ο κλάδος αυτός της μεσαιωνικής ιστορίας βρήκε τη θέση που του ανήκε στην ιστορική επιστήμη μόλις στο δεύτερο μισό του αιώνα μας. Παρουσιάζοντας την κοσμοϊστορική σημασία του Βυζαντίου, αποκαλύπτοντας τις ιδιομορφίες της κοινωνίας του και της ιδεολογίας του, φωτίζοντας τον ρόλο του στη ζωή των νοτιοσλαβικών λαών, το έργο του Γεωργίου Ostrogorsky, και ιδιαίτερα η Ιστορία του, επέδρασε καθοριστικά στην εικόνα που διαμόρφωσε ο σημερινός κόσμος για το Βυζάντιο και στη διάδοση του ενδιαφέροντος για το βυζαντινό «φαινόμενο» ευρύτερα και σε όλες τις τάξεις. Αυτό είναι ιδιαίτερα αισθητό στη Γιουγκοσλαβία, όπου με την πενηντάχρονη σχεδόν παρουσία του, ως καθηγητή, οργανωτή και καθοδηγητή της επιστημονικής έρευνας και επόπτη των εκδόσεων του Ινστιτούτου16, συνδέθηκε στενά με την εθνική ιστορία και την ιστορία της τέχνης του μεσαίωνα, ανοίγοντας πλατιά την πόρτα στη διεθνή ανταλλαγή σκέψεων και ενσωματώνοντας τη σερβική ιστοριογραφία στην παγκόσμια επιστήμη.

Η γνώση του υλικού, η δύναμη της συλλήψεως, η οξύτητα της σκέψεως, η ικανότητα της διακρίσεως του ουσιώδους μέσα στο γενικό σύνολο είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για κάθε επιτυχημένη επιστημονική εργασία. Στον Ostrogorsky υπήρχαν αυτές οι προϋποθέσεις σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι σε πολλούς συγχρόνους του. Όμως, παρ' όλα αυτά, μόνες οι προϋποθέσεις αυτές δεν ερμηνεύουν, νομίζω, ούτε την ποιότητα του έργου του ούτε το μέγεθος ούτε την ενότητά του. Τα ανθρώπινα γνωρίσματα του επιστήμονα βρίσκουν την έκφρασή τους ακόμη και στην πιο αντικειμενική επιστήμη. Αυτό που δίνει ιδιαίτερο χαρακτηριστικό χρώμα στο έργο του Ostrogorsky είναι η ισορροπία, η συστηματικότητα, η ήρεμη και αβίαστη κρίση, η μετριοπάθεια, η αποφυγή κάθε υπερβολής, η «urbanitas» που ποτέ δεν τον εγκατέλειψε, χαρακτηριστικά γνωρίσματα που τον διέκριναν και στην καθημερινή του ζωή. Τίποτα δεν έκανε με προχειρότητα. Κάθε πράγμα, στη ζωή και στην επιστήμη, έπρεπε να είναι θεμελιωμένο και μελετημένο. Το γράψιμο γι' αυτόν ήταν η πιο βασανιστική απασχόληση (αν και μπορούσε να εργάζεται ολόκληρες ώρες στο γραφείο του). Έλεγε ότι δεν είναι δυνατό να γράφει χωρίς μεγάλο κόπο, γιατί είναι το ίδιο σημαντικό να διατυπώσει κανείς πειστικά και με σαφήνεια ένα συμπέρασμα, όσο και να το βρει. Με τον ίδιο τρόπο έγραφε – δουλεύοντας την φράση για να την αποδώσει με όσο πιο μεγάλη ακρίβεια και ομορφιά – και την πιο απλή αλληλογραφία του ή τα διοικητικά έγγραφα των οποίων το ύφος κανένας δε θα πρόσεχε, όπως ακριβώς κι αυτά που προορίζονταν για επιστημονική δημοσίευση. 

Για να κατορθώσει κανείς να δημιουργήσει όσα κατάφερε αυτός με τέτοιο τρόπο εργασίας και ζωής, ήταν απαραίτητη ακόμη μία πραγματικά σπάνια ικανότητα, που ήταν περισσότερο έμφυτη παρά επίκτητη με την αυτοπαιδαγώγηση. Η ικανότητα να παραμερίζει τα επουσιώδη και να ασχολείται μόνο με τα σημαντικά, αφήνοντας όλα τα άλλα να περνούν δίπλα του χωρίς να τον αγγίζουν. Διάβαζε μόνο βιβλία αναμφισβήτητης αξίας. Από τα συνέδρια και τα ταξίδια του έφερνε πίσω μόνο την ανάμνηση των σημαντικών ανακοινώσεων και των σημαντικών επαφών που τον εμπλούτιζαν με κάτι καινούργιο. Τον άφηναν αδιάφορο οι αποτυχίες και οι ανοησίες, οι προσβολές και οι αναίδειες κι όλες αυτές οι εφήμερες λεπτομέρειες, που συχνά πολιορκούν τη σκέψη μας. Δεν του άρεσε να μιλάει και πιθανόν ούτε να διατηρεί στη σκέψη του δυσάρεστα πράγματα ενώ τις δύσκολες και άτυχες καταστάσεις τις υπέφερε με μια ηρεμία, που μερικές φορές σε προβλημάτιζε. Πόση ενέργεια δεν αποταμίευε με τον τρόπο αυτό! Ενέργεια, που διοχετευόταν ολόκληρη σ' αυτό που αποτελούσε το περιεχόμενο της ζωής του. Δεν είναι τυχαίο πως πίσω του δεν έμεινε ούτε μία αρχινημένη εργασία, ούτε ένα απραγματοποίητο σχέδιο. Αν η αρρώστεια δεν ανέστελλε την δραστηριότητά του, θα είχε οπωσδήποτε πολλά ακόμη να πει για το Βυζάντιό του. Όμως ποτέ δεν μιλούσε για σχέδια που δεν θα κατάφερνε να υλοποιήσει κι ούτε καταπιεζόταν από την αγωνία του χρόνου. Όλα όσα άρχισε τα ολοκλήρωσε. Γι' αυτό πιστεύω ότι η ζωή του ήταν ευτυχισμένη.

Βελιγράδι, Μάιος 1978 

Φανούλα Παπάζογλου

Πηγή: Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους (Τόμοι Α', Β', Γ')