Ο ''Τσιάτσιος'' του Δεκαπενταύγουστου

''Τσιάτσιος'', Σαμαρίνα Γρεβενών

Το πανηγύρι της γιορτής της Παναγίας, το δεκαπενταύγουστο, συγκεντρώνει τους Σαμαριναίους από τα πιό μακρινά μέρη. Η ίδια βέβαια κινητοποίηση παρατηρείται και στα άλλα Βλαχοχώρια για το μεγάλο πανηγύρι της γενέτειρας. Τα κίνητρα είναι πολλά: βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα, προσήλωση στα πατροπαράδοτα, κοινωνικές και οικογενειακές υποχρεώσεις, νοσταλγίες και καημοί, χάρες και υγιεινό κλίμα του ορεινού χωριού κ.α.

Η θρησκευτική γιορτή διαποικίλλεται με έθιμα γραφικά και πολλαπλά ενδιαφέροντα. Ιδιαίτερη δέ σημασία έχει ο χορός, που στήνεται στην αυλή της Μεγάλης Παναγίας, ο πασίγνωστος ''Τσιάτσιος'', ο χορός του χωριού, όπως, λεγόταν άλλοτε στα περισσότερα Βλαχοχώρια (coru di hoara).

Στον χορό πιάνονται εντόπιοι και επισκέπτες με ιεραρχική τάξη, γέροι, άνδρες έγγαμοι, άγαμοι, νέοι και παιδιά, χωριστά δέ και με την ίδια διακριτική διάταξη το γυναικείο φύλο, με εξαίρεση ίσως τις ανύπανδρες, ειδικά στη Σαμαρίνα. Σχηματίζονται δυό ή περισσότεροι κύκλοι ανοικτοί. Όταν τα Βλαχοχώρια είχαν πολλούς κατοίκους και ο χώρος εκτεταμένος, οι κύκλοι ήσαν επάλληλοι ή ελικοειδείς.

Ο χορός έχει τον εξάρχοντα, την ''κεφαλή'', και την ''ουρά'' (capu si coada di coru), χορεύεται δέ με την συνοδεία τραγουδιού, το οποίο είναι ηρωϊκό και αναφέρεται στη ζωή, στις περιπέτειες, πράξεις ή κατορθώματα τοπικού ήρωα, γνωστού παλληκαριού. Οργανοπαίχτες δεν υπάρχουν.

Ο χορός ανοίγει με την έναρξη του τραγουδιού. Το σημείο τούτο θυμίζει τον αρχαίο χορό με τον διθύραμβο, που ήταν θρησκευτικό τραγούδι με θέμα τη ζωή του θεού Διονύσου, όπως άλλως τε συνέβαινε και με άλλους θεούς, Απόλλωνα, Άρτεμι ή ημιθέους, ήρωες. Από το τραγούδι, που παρέμεινε για επικλήσεις, οδυρμούς κ.λπ., εξελίχθηκε αργότερα ο διάλογος.

Στον διθύραμβο ένα πρόσωπο από το χορό ανάγγελε στο κοινό το θέμα του ύμνου και ανάμεσα στις στροφές απευθυνόταν στους λοιπούς χορευτές παίρνοντας ξεχωριστή θέση. Φαίνεται ότι η εμβρυώδης αυτή κατάσταση της διαλογικής μορφής επιβιώνει ανέλικτη στον χορό του Βλαχοχωριού.

Ο εξάρχων, ακολουθούμενος από δύο-τρείς χορευτές της κατηγορίας του, αρχίζει το τραγούδι, ενώ απέναντί τους μη μετέχοντας σε κανένα κύκλο, παρακολουθεί ο ''τελετάρχης'', που κατά κάποιο τρόπο αντιστοιχεί με τον πρόδρομο του υποκριτού.

Μόλις η πρωτοπορία, οι γέροι, τελειώσει το πρώτο μέρος του τραγουδιού, ο τελετάρχης δίνει το σύνθημα στην ομάδα των εγγάμων ανδρών κ.ο.κ. Και ενώ σέρνεται ο χορός πάντοτε προς τα εμπρός, δηλαδή προς τα δεξιά σύμφωνα με τη μελωδία, η ασματική σκυτάλη μεταβιβάζεται με την ίδια διαδικασία και στον γυναικείο κύκλο.

Ευνόητο είναι ότι στην περίπτωση πολλών κύκλων η ολοκλήρωση του τραγουδιού δεν είναι συνήθως εφικτή. Ωστόσο προλαμβάνεται και η πρόωρη διακοπή χάρη στην άγρυπνη εποπτεία του τελετάρχου, που κραδαίνοντας την αγκλίτσα αποθαρρύνει άκαιρες παρεμβάσεις των θεατών με βέβηλα σφυρίγματα.

Ο ρυθμός του ''χορού του χωριού'' είναι περίπου ο ακόλουθος: Όλο το πλήθος των χορευτών κάνει μια ομοιόμορφη και αργή κίνηση, σαν της επιφάνειας της θάλασσας που πάλλεται απ' ανάλαφρα και ρυθμικά κύματα. Κατά την εκτέλεση των κινήσεων με κλασσική ευταξία το ένα κύμα διαδέχεται το άλλο υπό την ίδια πάντοτε πνοή του ανέμου. Στη δέ διαδοχή του τραγουδιού με την εναλλαγή τόνου από τις ομάδες των χορευτών ένα αντίθετο αγεράκι έρχεται να διαταράξει για μιά στιγμή τη ρυθμικότητα των κυμάτων και μιά κίνηση, εξ' ίσου απαλή, ρυθμική και πανομοιότυπη, εκτελείται από το ίδιο κύμα των χορευτών. Εν γένει, τραγούδι και χορός, ρυθμός, τάξη και αρμονία, απολήγουν σ' ένα πρωτόφαντο γαλήνιο μεγαλείο.

Κατά τον διάσημο ρωμανιστή-βαλκανολόγο T. Papahagi ο χορός αυτός είναι άγνωστος στους Αλβανούς, Γιουγκοσλάβους, Βουλγάρους και Ρουμάνους. Ομοιότητες παρουσιάζει με ελληνικό των βυζαντινών, ρωμαϊκών και ελληνιστικών χρόνων. Επισημαίνει ο διακεκριμένος ερευνητής και το γεγονός ότι στις γλώσσες όλων των λαών, που αναφέραμε, υπάρχει η ελληνική λέξη χορός, φυσικά με κάποιες φωνητικές διαφοροποιήσεις: αλβανική HORE, σλαβική-βουλγαρική HORO, ρουμανική HORA. Σ' όλες διατηρείται το αρχικό Χ της ελληνικής λέξεως χορός, ενώ στο γλωσσικό ιδίωμα των Βλάχων, την Κουτσοβλαχική ή ορθότερα Αρωμουνική αντί H υπάρχει C, CORU. Η δέ σημασία είναι τεράστια. Οι Αλβανοί, οι Σλάβοι, οι Βούλγαροι και οι Ρουμάνοι δανείσθηκαν την ελληνική λέξη χορός πολύ μεταγενέστερα, δηλαδή μετά τον 10ο αιώνα. Συγκεκριμένα οι Ρουμάνοι, σύμφωνα με την άποψη του Ρουμάνου γλωσσολόγου D. Macrea, δεν την πήραν απ' ευθείας από τους Έλληνες αλλά από τους Βουλγάρους. Αν συνεπώς, οι Βλάχοι της Πίνδου και γενικώτερα των ελληνικών χωρών, οι Αρωμούνοι, είχαν προέλθει από τους Ρουμάνους έπρεπε να έχουν στο γλωσσικό τους ιδίωμα τη ρουμανική λέξη HORA ή οι Ρουμάνοι να χρησιμοποιούν την αρωμουνική λέξη CORU με C, το οποίο χρονολογείται από το 2ο αιώνα π.Χ., που συμπίπτει με την κατάκτηση της ελληνικής χερσονήσου από τους Ρωμαίους.

Δεν είναι δέ η μοναδική διάκριση μεταξύ του χορού του Βλαχοχωριού και του ρουμανικού χορού. Από τη σύγκριση, που έκαμε ο T. Papahagi, οι διαφορές θεωρούνται ουσιώδεις:

α) Στο σχήμα: ο αρωμουνικός χορός είναι κύκλος ανοικτός, ενώ ο ρουμανικός κλειστός.

β) Στον ρυθμό: ο αρωμουνικός έχει απαλές και αργές κινήσεις, ενώ ο ρουμανικός γρήγορες, ορμητικές και απότομες.

γ) Στη μουσική: ο αρωμουνικός εκτελείται με τραγούδι των χορευτών, ενώ ο ρουμανικός με ενόργανη μουσική.

Αν στον τόπο μας η επιστημονική έρευνα είχε συνέπεια, οργάνωση, σύστημα, μέθοδο, η ερμηνεία πολλών εθίμων, ηθών και άλλων στοιχείων, λ.χ. γλωσσικών, θα βοηθούσε στην αποκατάσταση της αλήθειας και στην αποφυγή περιπετειών, μεμονωμένων ατόμων, κοινωνικών ομάδων, ενίοτε δέ και του Έθνους ολοκλήρου.

Πόση, αλήθεια, ευγνωμοσύνη οφείλουμε στους προγόνους μας, που διαφύλαξαν ένα πολύτιμο έθιμο, τον χορό του δεκαπενταύγουστου, τον περίφημο ''Τσιάτσιο''!

''ΣΑΜΑΡΙΝΑ'' Αύγουστος 1977

Πηγή: Αχιλλεύς Γ. Λαζάρου, Ελληνισμός & Λαοί Νοτιοανατολικής (ΝΑ) Ευρώπης, Τόμος Β', Αθήνα 2009, σελ. 413-415.