Αρωμουνική ανθρωπωνυμία

Ρωμαϊκή αγορά Θεσσαλονίκης

Η εμφάνιση των Αρωμούνων[1], των λατινοφώνων, των Βλάχων[2], γνωστών ευρύτερα ώς Κουτσοβλάχων[3], στον βορειοελλαδικό χώρο ανάγεται στην εποχή της ρωμαϊκής κατακτήσεως. Την αλήθεια αυτή έχουν αναγνωρίσει και Ρουμάνοι, διακεκριμένοι μάλιστα ειδικοί επιστήμονες, όπως οι Vasile Pârvan[4], Radu Vulpe[5], Gheorghe Bràtianu[6], Take Papahagi[7], Emile Petrovici[8], Șextil Pușcariu[9], Dumitru Maniu[10], τελικά δέ και αυτός ο πολύς Th. Capidan[11]. Τελευταία όχι μόνο η εντοπιότητα αλλά και η ελληνικότητα των Αρωμούνων έχει αποδειχθή με διεπιστημονικά συγκλίνοντα στοιχεία[12]. ’Ήδη εκλατίνιση, άμεση ή έμμεση, Ελλήνων αποδέχονται και ικανοί 'Έλληνες επιστήμονες[13], ενώ παλαιότερα ανάλογο ενδεχόμενο αποκλειόταν λόγω της υπεροχής του ελληνικού πολιτισμού έναντι του ρωμαϊκού[14]. Είναι γνωστό ότι οι Ρωμαίοι, πριν ακόμα γίνουν κύριοι των ελληνικών χωρών, είχαν επιδιώξει τη σύναψη φιλικών σχέσεων με τις ελληνικές πόλεις καί ομοσπονδίες[15]. 'Όταν δέ υπέταξαν τήν Ελλάδα[16], μή διαθέτοντας το απαιτούμενο έμψυχο δυναμικό προς άσκηση της διακυβερνήσεως των νέων χωρών, σκέφθηκαν να αποταθούν αρχικά στην άρχουσα τάξη των Ελλήνων, για να την χρησιμοποιήσουν στή διοίκηση, στο στρατό και σ’ άλλους τομείς τής δημό­σιας και κοινωνικής ζωής. Παράλληλα αξιοποιούν κάθε ελληνικό στοιχείο[17]. Άλλως τε οί Έλληνες όλων των τάξεων δέν εννοούσαν νά εγκαταλείψουν τις πολυσχιδείς δραστηριότητές τους, κατ’ εξοχήν το εμπόριο[18], την εκμετάλλευση των συγκοινωνιακών μέσων[19], τήν εκτέλεση δημοσίων έργων κ.ά. Η κοινωνική δέ άνοδος της ελληνικής κυρίως αστικής τάξεως στή ρωμαϊκή αυτοκρατορία υπήρξε πράγματι σημαντική, δοθέντος ότι Έλληνες αναδείχθηκαν συγκλητικοί, άλλοι κατέλαβαν καί τό υπατικο αξίωμα, πάμπολλοι ανώτεροι στρατιωτικοί καί αυτοκρατορικοί διοικητικοί υπάλληλοι[20]. Συνάμα Έλληνες των κατωτέρων τάξεων, ορεινών καί πεδινών περιοχών, αποτελούν την ανεξάντλητη πηγή επανδρώσεως τών ρωμαϊκών λεγεώνων[21], όπου διακρίνονται ή τουλάχιστον εξασφαλίζουν καλύτερες συνθήκες ζωής. 

Επειδή την κοινωνική εξέλιξη καί τήν ανεμπόδιστη επίδοση στο εμπόριο καί σ’ άλλα προσοδοφόρα επαγγέλματα ευνοεί ό τίτλος του ρωμαίου πολίτου, πού παρέχει ειδικά προνόμια, οί Έλληνες φροντίζουν έγκαιρα γιά τήν απόκτησή του[22], τήν οποία καί προβάλλουν έντονα λαμβάνοντας ρωμαϊκά ονόματα. Ενδεικτικά καταχωρίζουμε ελάχιστα χαρακτηριστικά παραδείγματα: 
Από την Κώ οι άδελφοί Γάιος Στερτίνιος Ξενοφών (ιατρός καί γραμματεύς του αυτοκράτορος Κλαυδίου) και Τιβέριος Κλαύδιος Κλεώνυμος, χιλίαρχος του ρωμαϊ­κού στρατού. Από τή Μυτιλήνη Μάρκος Πομπήιος Μακρινός, ύπατος. Άπο τήν Έφεσο Τιβέριος ’Ιούλιος Κέλσος Πολεμιανός, ύπατος, ό γιός του Τιβέ­ριος ’Ιούλιος Άκύλας Πολεμιανός, ύπατος, ο οποίος ίδρυσε στή γενέτειρά του τήν περίφημη βιβλιοθήκη. Από τή Νικομήδεια ο γνωστός συγγραφεύς Φλάβιος Αρριανός, επαρχιακός διοικητής καί ύπατος. Απο τήν Πέργαμο ό επίσης ιστορικός συγγραφεύς Αυλός Κλαύδιος Χάραξ, διοικητής ρωμαϊκής λεγεώνος καί ύπατος. Από τή Λήμνο ό γνωστός συγγραφεύς Φλάβιος Φιλόστρατος, τού οποίου ό γιος λεγόταν Λούκιος Φλάβιος Καπιτωλεΐνος. Από τήν Κρήτη ο Λεύκιος Φλάβιος Σουλπικιανός (Δωρίων Πολύκνις), συγκλητικός. Από τή Σπάρτη ό Γάιος ’Ιούλιος Ευρυκλής Ηρκλανός, Ταμίας, δήμαρχος, στρατηγός καί συγκλητικός. Από τήν Αθήνα ο Μάρκος Ούλπιος Ευβιότης, ύπατος, καί οί γιοί του Μάρκος Ούλπιος Φλάβιος Τεισαμενός καί Μάρκος Ούλπιος Πουπήνιος Μάξιμος. Επίσης ο Ηρώδης Αττικός, τού οποίου το πλήρες όνομα είναι Τιβέριος Κλαύδιος Ηρώδης Αττικός Μαραθώνιος. Από τα Μέγαρα Κόμμοδος Κομμόδου. Άπό τήν Αμοργό Αυρήλιος Οκτάβιος, γιος του Αυρηλίου Ερμέα. Ό ανεψιός του Πλουτάρχου, ο στωϊκός φιλόσοφος καί δάσκαλος του Μάρκου Αυρηλίου, Σέξτος κ.ά. Κατά συνέπεια, όπως προσφυέστατα γράφει καί ο ’Ιωάννης Τουλουμάκος, «από την παρουσία των Ελλήνων στη Σύγκλητο, στη διοίκηση και στο στρατό τής αυτοκρατορίας θά περίμενε κανείς καί πολιτιστικές επιδράσεις—καί φυσικά πρώτα πρώτα στη γλώσσα. Οι 'Έλληνες αξιωματούχοι τής ρωμαϊκής αυτο­κρατορίας ήξεραν λίγο πολύ όλοι λατινικά, μερικοί μάλιστα τόσο καλά, ώστε να διαβάζουν άνετα και λατίνους κλασσικούς. Λατινικά ήξεραν εξ άλλου όλοι σχεδόν οι 'Έλληνες διανοούμενοι της ρω­μαϊκής εποχής, από τον Πολύβιο και τον Ποσειδώνιο (κατά την περίοδο της ελεύθερης πολιτείας) ως τον Πλούταρχο και Φιλόστρατο, κατά την αυτοκρατορική»[23].

Όσο προχωρούμε βορειότερα στην ηπειρωτική Ελλάδα η λατινική επί­δραση γίνεται εμφανέστερη και διαρκέστερη. Ο Γάλλος αρχαιολόγος και ιστο­ρικός Bruno Helly, πού έχει εγκύψει στη μελέτη του επιγραφικού υλικού των ρωμαϊκών χρόνων της Θεσσαλίας, τονίζει πρόσφατα τα εξής: «Από τις επιγραφές προκύπτει ότι από τον 1ο αι. π.Χ. πολλαπλασιάζονται οι Έλληνες πού φέρουν λατινικά ονόματα: Σαλβία, Σεκούνδα, Μάρκος, Σεβήρος. Την ίδια εποχή, πολλοί φέρουν ονόματα λατινικών γενών -δεν κατάγονται βέβαια από την ’Ιταλία αυτοί πού γίνονται ταγοί στη Λάρισα, πού νικούν σε διαγωνισμούς επιγράμματος ή σε παραδοσιακά αγωνίσματα, πού απελευθερώνουν δούλους σύμφωνα με τη νομοθεσία του κοινού, αλλά που ταυτόχρονα συνδέονται με τις καμπανικές οικογένειες των Οκκίων, των Τιτίων ή των Αρρουντίων, των Σεμπρωνίων...φαίνεται—συνεχίζει ό Helly—ότι σταδιακά συγκροτήθηκε όχι μόνο στις πόλεις, αλλά και στήν ύπαιθρο, μιά κατηγορία Θεσσαλών πολύ βαθύ­τερα επηρεασμένη από τη λατινική γλώσσα. Αυτή η επίδραση θα έπρεπε ίσως να συσχετισθή με τήν ύπαρξη αυτοκρατορικών κτήσεων στις Φερές και ασφαλώς και στά βορειοδυτικά, μεταξύ του Ολύμπου και της Πίνδου, στα σύνορα της επαρχίας. ’Εκεί ακριβώς βρέθηκαν οι περισσότερες λατινικές επιγραφές της Θεσσαλίας, οριοθετικές επιγραφές, μιλιάρια—επίσημα κείμενα βέβαια, το περιεχόμενο όμως των οποίων ήταν σημαντικό γιά την καθημερινή ζωή των κατοίκων»[24].

Στον καθαυτό βορειοελλαδικό χώρο ή συμμετοχή του γηγενούς πληθυσμού, των Ελλήνων, στη ρωμαϊκή διοίκηση και προ πάντων στο ρωμαϊκό στρατό ήταν πιο εκτεταμένη. 'Ορισμένοι δε Ρωμαίοι αυτοκράτορες θαυμάζοντας το στρατό του Μεγάλου Αλεξάνδρου έσπευδαν να στρατολογήσουν όσο το δυνα­τόν περισσοτέρους Μακεδόνες, να εκπαιδεύουν κατά το μακεδονικό σύστημα, της φάλαγγος, και να εφοδιάζουν με τον ίδιο οπλισμό. Ο Δίων Κάσσιος αναφέρει για τον Καρακάλλα τα εξής: «φάλαγγα τέ τινα έκ μόνων των Μακεδόνων ές μυρίους και έξακισχιλίους συντάξαι, και αυτήν ’Αλεξάνδρου τε επονομάσαι καί τοίς όπλοις οις ποτέ επ’ εκείνου εκέχρηντο οπλίσαι» (Αποσπ. 77, 7, 18). Ενδιαφέρον παρουσιάζει ή ανθρωπωνυμία Μακεδόνων, που υπηρέτησαν στον ρωμαϊκό στρατό: ’Από το Δίο Μ. Valens Verona και C. Pomponius Aquila. Από τη Βέροια Μ. Aurelius Fabius και Iulius Aufidius. ’Από τη Λυχνιδόν Μ. Reginius Eutyches και G. Signius Valens. Από την Ηράκλεια Λυγκηστίδος C. Signius Valens καί Vetilius Sedatus. Από την Ηράκλεια Σιντικής C. Iulius Montanus, C. Iulius Gemellus, C. Cornelius Longinus και Ti. Claudius Messalinus. Από την Πελαγονία C. Dornitius Pudens και P. Aelius Mestrius. Από τους Φιλίππους Μ. Aurelius Aprilis και C. Iulius Longinus. Από τη Θεσσαλονίκη Μ. Aurelius Cassianus, Μ. Fulvius Maximus, T. Flavius Sebastianus, C. Iulius Pudens κ.ά.[25]. Ο Γάλλος ρωμανιστής Fr. Taillez[26] κατονομάζει τούς δύο πρώτους Αρωμούνους, τούς δύο πρώτους λατινοφώνους τής Ανατολής, όπως νομίζει, τον Γάιο από τη Δόβηρο της Μακεδονίας και τον Σεκούνδο από τη Θεσσαλο­νίκη. Προφανώς τα πρωτεία λατινοφωνίας αφορούν στους πρώτους χριστια­νούς της Μακεδονίας, μάλιστα της Θεσσαλονίκης.

Ο Ρουμάνος I. I. Russu ασχολούμενος με τον εκρωμαϊσμό των Θρακών αναφέρει και τον Πέτρο Πατρίκιο από τη Θεσσαλονίκη[27], για τον οποίο ο Προκόπιος γράφει ότι ήταν Ιλλυριός το γένος. Ο Russu, μολονότι ομολογεί απερίφραστα ότι η σημασία του όρου Ιλλυριός είναι καθαρά γεωγραφική-διοικητική, όπως προκύπτει και από την έκφραση: Θεσσαλονίκην την Ιλλυρίδα πόλιν, και μολονότι γνωρίζει ασφαλώς ότι ο Πέτρος Πατρίκιος δεν ήταν μόνο λατινόγλωσσος αλλά πολύγλωσσος, όπως αποδεικνύουν οι διπλωματικές αποστολές του και τα ελληνικά συγγράμματά του, προσπαθεί να τον εντάξη εθνολογικά στους Θράκες[28], ενώ πιο εύλογος είναι ο χαρακτηρισμός του Πέτρου Πατρικίου ως Έλληνος λατινοφώνου, Αρωμούνου. Εξ άλλου, όταν αναγνωρίζεται ότι πολλοί Έλληνες, προ και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση, είχαν διεισδύσει και εγκατασταθή περ’ από τα σύνορα της Μακεδονίας, στα ενδότερα της χερσονήσου ως τον Δούναβι[29] και στις πα­ραδουνάβιες χώρες, όπου αποτελούσαν το ζωντανότερο στοιχείο, δεν φαίνεται οπωσδήποτε αβάσιμη η άποψη του Άντ. Κεραμοπούλλου[30], κατά την οποία αυτοκράτορες, όπως οι Διοκλητιανός, Κωνσταντίνος, Ιουστίνος, Ιουστινια­νός, πρέπει να ήσαν Έλληνες βλαχόγλωσσοι, Βλάχοι[31].

Επίσης τη συνύπαρξη του ελληνικού και του ρωμαϊκού στοιχείου στη Βόρειο ’Ήπειρο, γιά το οποίο κάνει λόγο ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος και το οποίο επιβιώνει ακόμα και ώς ελληνόφωνο, τους Έλληνες Βορειοηπει­ρώτες, και ως βλαχόφωνο-λατινόφωνο[32], τους Φρασαριώτες, Μοσχοπολίτες κ.ά. Βλάχους φανερώνουν περίτρανα και οι επιγραφές, στις οποίες δεν εμφανίζονται ανθρωπωνύμια[33] ιλλυρικής προελεύσεως. Ο Ρουμάνος ακαδημαϊκός P. Vulpe σε ειδική για τούς Ιλλυριούς εργασία επιλέγει: «non si incontra neppure un nome illirico, ma solamente nomi romani e greci»[34]. Ο δέ Ιταλός A. Brunialti την περιοχή αυτή της Αδριατικής προσονομάζει «l’illirico greco», στην οποία όμως συμπληρώνει «La lingua, gli usi, i costumi, la religione dei Romani vi divennero dominanti»[35]. ‘Η λατινική ανθρωπωνύμια υποχωρεί προοδευτικά λόγω της εκχριστιανίσεως, κατά την οποία εισάγονται ονόματα εβραϊκά και σε μικρότερη αναλογία ελληνικά. Πάντως και τα λατινικά διατηρούνται τουλάχιστον ενόσω η Λατινική χρησιμεύει ως όργανο καθημερινής ομιλίας. Τούτο δέ συμβαίνει ως τον 6ο αιώνα, αν δοθή απόλυτη πίστη στη μαρτυρία του Ί. Λυδου, ο οποίος και την αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων στην Χερσόνησο του Αίμου απο­καλύπτει και τη λατινοφωνία τους επιβεβαιώνει[36].

Πηγή: Αχ. Γ. Λαζάρου, Βαλκάνια και Βλάχοι, εκδ. Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, Αθήναι 1993, βλ. εδώ, σελ. 221-235.