Εδεσσαίοι αγωνιστές προερχόμενοι από την περιφέρεια Κορυτσάς

Η παλιά Έδεσσα

Δέσποινας Χ. Παπαστεργίου 

Οικονομολόγος, πτ. ΠΑΜΑΚ 

Δημοσιογράφος-Ιστορική ερευνήτρια

Η προικισμένη αφειδώλευτα από την φύση Έδεσσα, χτισμένη στους πρόποδες του Βερμίου, με καταπληκτική θέα στον κάμπο, άφθονα νερά και πλούσια βλάστηση, διαθέτει πολύτιμη ιστορική κληρονομιά και παράδοση. Αποτελούσε μία από τις σημαντικότερες πόλεις της αρχαίας Μακεδονίας, γνώρισε την ύψιστη ακμή της κατά την ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο, διατήρησε την σπουδαιότητά της κατά τους βυζαντινούς χρόνους και υπήρξε ακόμη και στα χρόνια της τουρκοκρατίας σημαντικό αστικό και διοικητικό κέντρο της κεντρικής Μακεδονίας(1). Αυτό είχε ως επακόλουθο την ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών. 

Επί τουρκοκρατίας το χριστιανικό στοιχείο της ήταν αρκετά υπολογίσιμο, ενώ το 1782 ιδρύθηκε το «Eλληνομουσείον», πρώτο σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Οι κάτοικοί της συμμετείχαν αποφασιστικά στην επανάσταση του 1821 και με πράξεις αυτοθυσίας και αυταπάρνησης, επιβεβαίωσαν το αδάμαστο ελληνικό πνεύμα. Τις δεκαετίες του 1860 και 1870 αποτέλεσε πεδίο συγκρούσεων μεταξύ Πατριαρχικών και Εξαρχικών. Κατά τον Μακεδονικό Αγώνα, η πόλη και η ευρύτερη περιοχή ανέδειξε πλήθος μαρτύρων και ηρώων που αγωνίστηκαν για την ελευθερία. 

Στην μνήμη της τοπικής παράδοσης της Έδεσσας, στις οικογενειακές παραδόσεις και στις ιστορικές πηγές μαρτυρείται εγκατάσταση οικογενειών από την Μοσχόπολη (μετά την καταστροφή του 1769) και τα μετέπειτα χρόνια από την Κορυτσά(2), η οποία αναπτύχθηκε κυρίως μετά την καταστροφή της Μοσχόπολης και των υπολοίπων χριστιανικών οικισμών της περιοχής. Τρεις κορυφαίες προσωπικότητες της πόλης που διακρίθηκαν για την γενναιότητα, το θάρρος και τις ηγετικές ικανότητες, ο Αγωνιστής του 1821 Παναγιώτης Ναούμ, ο Μακεδονομάχος Ιωάννης Τσίτσκας και η αδελφή του, Αρσακειάδα δασκάλα του Μακεδονικού Αγώνα, Λιλή Βλάχου ή Τσίτσκα, είλκαν την καταγωγή τους από την περιφέρεια Κορυτσάς. 

Παναγιώτης Ναούμ

Δαγγεροτυπικό πορτρέτο του Παναγιώτη Ναούμ, αγωνιστού του '21 στην Μακεδονία (Ph. Perraud, Φίλιππος Μαργαρίτης, 1847). Το παλαιότερο σωζόμενο πορτρέτο Έλληνα. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ).

Σπουδαίος Εδεσσαίος αγωνιστής της επανάστασης του 1821 ήταν ο πρόκριτος Παναγιώτης Ναούμ, έμπορος συνδεόμενος με τις παραδουνάβιες ηγεμονίες, όπου και μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, συναγωνιστής του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Η οικογένεια Ναούμ ήταν μοσχοπολίτικης καταγωγής, όπως και άλλες που εγκαταστάθηκαν στην Έδεσσα μετά την καταστροφή της Μοσχόπολης (1769). Ο Π. Ναούμ αγωνίσθηκε στην Μακεδονία, συμμετείχε στις επιχειρήσεις του Βερμίου και της Νάουσας. Μετά την καταστροφή της Νάουσας, κατήλθε στη νότια Ελλάδα με τους δύο αδελφούς του, Δημήτριο και Αντώνιο Ναούμ, διετέλεσε πληρεξούσιος των Μακεδόνων στις Εθνοσυνελεύσεις της Ερμιόνης, της Τροιζήνας, του Άργους και του Ναυπλίου, αγωνιζόμενος για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Παρά τις αρνητικές κρίσεις γι’ αυτόν του Νικόλαου Κασομούλη, υπήρξε σημαντική προσωπικότητα της εποχής του(3). 

Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ο Παναγιώτης Ναούμ παρέμεινε στα ελεύθερα εδάφη, συνεχίζοντας να συμμετέχει στα κοινά και προσπαθώντας να υποστηρίξει τους Μακεδόνες πρόσφυγες. Το 1839 διέμενε στην Αθήνα, όπου μαζί με τους Αναστάσιο Πολυζωίδη, Θεοφάνη Σιατιστέα και Γεώργιο Χρυσίδη συνέστησαν την «Επί του συνοικισμού των Μακεδόνων Επιτροπή», στην κρίση και απόφαση της οποίας είχαν εμπιστοσύνη οι κρατικές υπηρεσίες. Ο κύριος σκοπός της αρμόδιας Επιτροπής ήταν η υποστήριξη των προσφύγων Μακεδόνων που είχαν εγκατασταθεί στη Νέα Πέλλα Αταλάντης, εγκαταλείποντας την Σκιάθο και την Σκόπελο όπου είχαν καταφύγει αρχικά. Τον αρχικό πυρήνα του οικισμού των Μακεδόνων αποτέλεσαν οι αγωνιστές του 1821 και οι οικογένειές τους, που αναγκάστηκαν να δημιουργήσουν νέα πατρίδα για να γλιτώσουν από την ανελέητη τιμωρία των Τούρκων κατακτητών μετά την αποτυχία της Επανάστασης στην Χαλκιδική, στην Νάουσα και στον Όλυμπο, αλλά στην συνέχεια επετράπη και σε άλλους Μακεδόνες να εγκατασταθούν εκεί. Αργότερα στην επιτροπή συμμετείχαν και άλλα μέλη. Η ίδρυση της Νέας Πέλλας κινητοποίησε τον δυτικομακεδόνα βαρόνο Κωνσταντίνο Δ. Μπέλιο, ο οποίος είχε γεννηθεί στο Μπλάτσι (νυν Βλάστη Εορδαίας) όπου είχε καταφύγει η οικογένειά του μετά την καταστροφή του Λινοτοπίου. Το 1837, ο βαρόνος δώρισε την βιβλιοθήκη του, περί τους 2.000 τόμους, και προσέφερε χρήματα για την ανέγερση ναού. Η σημαντικότερη όμως προσφορά του ήταν το «Βελίειον κληροδότημα», που άφησε με την διαθήκη του για να σπουδάζουν δωρεάν άριστοι μαθητές από την Μακεδονία και την Νέα Πέλλα Αταλάντης(4). 

Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι το πορτρέτο του Μοσχοπολίτη αγωνιστή και προκρίτου της Έδεσσας Παναγιώτη Ναούμ από τον φωτογράφο Φίλιππο Μαργαρίτη είναι το πρώτο σωζόμενο φωτογραφικό πορτρέτο Έλληνα (Δαγγεροτυπία 1847-48)(5). 

Ιωάννης Κωνσταντίνου Τσίτσκας

«Έπεσε γενναίως αμυνόμενος υπέρ του ελληνισμού της Μακεδονίας παρά τω Μεσημέριον της Εδέσσης Βοδενών τη 3η Ιουλίου 1905» 

Μία από τις επιχειρήσεις του σώματος Μαζαράκη ήταν και αυτή στο Μεσημέρι Έδεσσας, όπου σε συμπλοκή με τον τουρκικό στρατό, στις 3 Ιουλίου του 1905, σκοτώθηκαν οι Εδεσσαίοι Ιωάννης Τσίτσκας και Πέτρος Προκοπίου. Στην μάχη συμμετείχε και ο Εδεσσαίος Δημήτριος Περτσικάπας. 

Η εικόνα του Τσίτσκα ως Μακεδονομάχου έχει διασωθεί από έργο του Σωτήριου Χρηστίδη, που έχει αποτυπωθεί στη γνωστή σειρά επιστολικών δελταρίων στα οποία οι Μακεδονομάχοι απεικονίζονται παρόμοια με τον Παύλο Μελά(6). 

Ο αξιωματικός του ελληνικού στρατού Κωνσταντίνος Μαζαράκης Αινιάν, ο οποίος είχε συγκροτήσει στα 1905 σώμα Μακεδονομάχων και ως αρχηγός του αντάρτικου σώματος, με το όνομα «καπετάν Ακρίτας», έδρασε με επιτυχία κατά των Βουλγάρων κομιτατζήδων στις περιοχές Βερμίου, Καρατζόβας, Γιαννιτσών και Ρουμλουκίου, μερίμνησε υπέρ των οικογενειών των θυμάτων. Σε επιστολή του κάνει λόγο για τις υποτροφίες που είχε υποσχεθεί στις οικογένειες των Κλείτου, Κότα και Αδάμου Σαμαρά, Δημητρίου από το Γραμματικό, Ιωάννη Τσίτσκα-Βλάχου από την Έδεσσα, Μήτση από τον Προφήτη Ηλία, Κάρτα από το Βλάδοβο (νυν Άγρας), και ζητά να πραγματοποιηθούν με χρηματική ενίσχυση ή με υποτροφία στα ορφανά για ανώτερες σπουδές στην Αθήνα(7). 

Ο Εδεσσαίος Ιωάννης Κ. Τσίτσκας γεννήθηκε στα τέλη του 19ου αι. από οικογένεια προερχόμενη από την Κορυτσά, όπως συνάγεται από έμμεσες πηγές. Ήταν αναγνωρισμένος Μακεδονομάχος, ο οποίος έδρασε ως οπλαρχηγός Β' τάξης και έπεσε μαχόμενος στην Αγία Τριάδα Μεσημερίου Έδεσσας. Το επώνυμό του συναντάται στην ελληνική βιβλιογραφία σε διάφορες εκδοχές -ως Τσίτσιος, Τσίτσκας, Τσίτσικας και φέρει το προσωνύμιο «Βλάχος» ή «καπετάν Βλάχος»(8). Σε φορολογικό κατάλογο του 1854 καταγράφεται φορολογούμενος με το επώνυμο Βλάχος στην παλιά συνοικία Βαρόσι που βρίσκεται στο κέντρο της Έδεσσας, όμως δεν προκύπτει κάποια σύνδεση με την οικογένεια του Μακεδονομάχου Ιωάννη Τσίτσκα(9). 

Ο Μακεδονομάχος Ιωάννης Κ. Τσίτσικας από την Έδεσσα. 

Να αναφερθεί ότι μεταξύ των φιλόπονων Κορυτσαίων αποδήμων, που διακρίθηκαν για την προσφορά τους στην πόλη και την ευρύτερη περιοχή Κορυτσάς, συγκαταλέγεται και ο δραστήριος έμπορος Δημήτριος Τσίτσικας ή Τσίτσκας(10), ο οποίος ήταν εγκατεστημένος στην Αλεξάνδρεια. Στην διαθήκη του Δημητρίου Τσίτσικα που έγινε το 1901 και «(…) ἐδημοσιεύθη ἐν δημοσίᾳ συνεδριάσει τοῦ Προξενικοῦ ∆ικαστηρίου τῆς 1ης Ἰουνίου 1901 ἐν Ἀλεξανδρείᾳ(…) περιλαμβάνονται, ἐκτός τῶν δωρεῶν πρός τά συγγενικά πρόσωπα, ἕξ δωρεαί (…)». Η πρώτη του δωρεά αναφέρεται στο Ταμείο Εθνικού Στόλου της Ελλάδας, στο οποίο κληροδότησε πεντακόσιες αιγυπτιακές λίρες. Η δεύτερη αναφέρει: «(…) δύο χιλιάδες λίραι αἰγυπτιακαί καί ἐκ τῶν τόκων τούτων εἰσπραττομένων παρά τῆς ἑκάστοτε ∆ημογεροντίας τῆς Κοινότητος Κορυτσᾶς προικίζωνται ἕν ἤ δύο πτωχά κοράσια (…)». Η τρίτη δωρεά «(…) τόκος παρά τῶν ἐφόρων τοῦ Λάσσου τῆς Κοινότητος Κορυτσᾶς κατ’ ἔτος θά διανέμηται εἰς τούς πτωχούς τῆς Κοινότητος (…)». Η τέταρτη δωρεά «(…) διά τούς ἀπόρους μαθητάς τοῦ Ἑλληνικοῦ ∆ημοτικοῦ Σχολείου Κορυτσᾶς πρός ἀγοράν βιβλίων (…)». Η πέμπτη δωρεά γίνεται στην Μπόρια «(…) Εἰς τήν ἐν τῷ χωρίῳ Μπόρια πλησίον τῆς πατρίδος μου Κορυτσᾶς κειμένης Ἐκκλησίας Ριστός λεγομένης λίρας Αἰγύπτου διακοσίας πρός ἐπιδιόρθωσίν της (…)». Η έκτη δωρεά παραγγέλλει ρητώς «(…) ὅπως χίλιαι μέν ἐκ τούτων χρησιμεύσωσιν πρός ἀνέγερσιν νοσοκομείου ἐν Κορυτσᾷ, αἱ δέ ὑπόλοιπαι τέσσαρεις χιλιάδες μείνωσι κατατεθειμέναι ἐντόκως, ὅπως ἐκ τῶν τόκων αὐτῶν συντηρῆται τό ἐν λόγῳ νοσοκομεῖον (…)»(11). 

Λιλή Βλάχου ή Τσίτσκα

Η Λιλή Βλάχου ή Τσίτσκα ανάμεσα σε δασκάλες της Μακεδονίας που συνέβαλαν στην προετοιμασία του Μακεδονικού Αγώνα. Πηγή: history.arsakeio.gr

Η Λιλή Βλάχου ή Τσίτσκα γεννήθηκε στην Έδεσσα το 1886 και ήταν αδελφή του Μακεδονομάχου Ιωάννη Κωνσταντίνου Τσίτσκα. Έμαθε τα πρώτα της γράμματα στο Παρθεναγωγείο της Έδεσσας, όπου και αρίστευσε. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος του σωματείου «Φιλόπτωχος Αδελφότης Δεσποινών Εδέσσης» που συστάθηκε το 1903. Φοίτησε στο Αρσάκειο με δαπάνη της Ελληνικής Κοινότητας Έδεσσας και το 1904 επέστρεψε στην ιδιαίτερη πατρίδα της αναλαμβάνοντας την διεύθυνση του Παρθεναγωγείου(12). 

Από την πρώτη στιγμή αντιμετώπισε τις βιαιότητες και τους εκβιασμούς των Βουλγάρων και έτσι μπήκε και η ίδια στον αγώνα. Δίδαξε επίσης και στην Στρώμνιτσα. Όμως πέρα από τα διδακτικά της καθήκοντα, εμψύχωνε με ομιλίες τους Εδεσσαίους και οι μαθήτριές της, ακολουθώντας τα χνάρια της, μεταμορφώθηκαν σε θαυμάσιους συνδέσμους των αγωνιστών.

Ο Γ. Πρόξενος Λάμπρος Κορομηλάς, εκτιμώντας τις ικανότητές της, την μετέθεσε στην Θεσσαλονίκη ως διευθύντρια του Υποδιδασκαλείου Θηλέων, όπου ανέπτυξε πολύμορφη δραστηριότητα. Εκεί η Λιλή μύησε στον αγώνα όλες τις δασκάλες και ανέλαβε δύσκολες αποστολές εκτός Θεσσαλονίκης, τις οποίες ολοκλήρωσε με επιτυχία. Η δραστηριότητά της προκάλεσε την οργή του βουλγαρικού κομιτάτου, το οποίο οργάνωσε την στυγνή δολοφονία της. Οι Βούλγαροι πλήρωσαν αδρά τον Τουρκαλβανό θυρωρό του Παρθεναγωγείου Αμπεντίν, ο οποίος την δολοφόνησε μέσα στο ίδιο το σχολείο το 1907(13). 

Η είδηση της δολοφονίας της συγκλόνισε την κοινωνία της Θεσσαλονίκης, η οποία σύσσωμη, μαζί με τους διαμένοντες στην πόλη Εδεσσαίους, συμμετείχε στην κηδεία της 23χρονης Αρσακειάδας ηρωίδας δασκάλας. Η Ναννίνα Σακκά Νικολακοπούλου στο έργο της «Θάρρος στη μαύρη νύχτα», το οποίο αναφέρεται στην ζωή και το έργο της Λιλής Βλάχου, γράφει χαρακτηριστικά: «Το νεκρό κορίτσι δεν το 'βαλαν σε φέρετρο. Καθισμένο το άψυχο σώμα της πάνω σε θρόνο, όπως ακριβώς γινόταν για τους αρχιερείς τα παλιά χρόνια, το πέρασαν από τους δρόμους της Θεσσαλονίκης. (…) Η Θεσσαλονίκη και ολόκληρη η Μακεδονία δεν ήξερε τι να πρωτοκλάψει, τα είκοσι τρία χρόνια του κοριτσιού, την ηρωίδα και την μεγάλη δράση της ή τα πάθη της φυλής;»(14).

(1) Σταλίδης Κωνσταντίνος Γ., Οι συντεχνίες και τα επαγγέλματα στην Έδεσσα την περίοδο της τουρκοκρατίας, εκδ. Ερωδιός, 1999. 

(2) Καρακώστα Κωνσταντίνα Δ., Μοσχοπολιτών τύχαι. Η ακμή, η παρακμή και η διασπορά των Μοσχοπολιτών. Η κοινότητα του Miskolc. Διδακτορική διατριβή (Α.Π.Θ., Τμ. Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας), Θεσ/νικη 2013, σ. 11, 100-101 και Μπαγανάς Γιώργος, Το Ορθόδοξον Ελληνικόν Κοινόν Εδεσσαίων 1850-1922, Έδεσσα / Θεσσαλονίκη 2015, σ. 26-27, 98, 315, 398. 

(3) Μπαγανάς Γιώργος, ό.π., σ. 28 και Ρουμελιώτης Γιώργος Φ., Ο Νέος Ελληνισμός στην Έδεσσα (Βοδενά) του πρώτου μισού ΙΘ' αιώνα. Συμβολή στην ιστορία της Έδεσσας του ΙΘ' αιώνα, Εκδόσεις Λαογραφική Εταιρεία Ν. Πέλλας, ΄Εδεσσα 2000, σσ. 208 υπό Αθ. Ε. Καραθανάση, «Μακεδονικά», Τ. 34, 2004, σ. 439. 

(4) Βέλκος Γρηγόριος, Ανέκδοτα έγγραφα από το αρχείο του συνοικισμού των Μακεδόνων «Νέα Πέλλα» Αταλάντης, «Μακεδονικά», Τ. 20, 1980, σ. 253-282. 

(5) Ξανθάκης Άλκης Ξ., Ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας, 1839-1970, εκδ. Πάπυρος, 2008 και του ιδίου, Πρώτες Φωτογραφήσεις 1839 -1860, εφημερίδα «Η Καθημερινή», 14-06-1998.

(6) Μπαγανάς Γιώργος, ό.π., σ. 155. 

(7) Τουσίμης Γεώργιος, Αρχείο Μακεδονικού Αγώνα, σ. 12. Στο: Νιάουστα, τχ. 94 (Ιανουάριος-Μάρτιος 2001). 

(8) Επετηρίς Αγωνιστών Μακεδονικού Αγώνος 1903-1909, αύξων αριθμός 4316 και Κολιόπουλος Ιωάννης Σ., Μιχαηλίδης Ιάκωβος Δ., Παπανικολάου Κωνσταντίνος Σ., Αφανείς Γηγενείς Μακεδονομάχοι (1903-1913), εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών - University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2008, σ. 127 και Κωφός Ευάγγελος, Η μυστική οργάνωση της Έδεσσας στο Μακεδονικό Αγώνα, σ. 292. Στο: Πρακτικά Α' Πανελληνίου Επιστημονικού Συμποσίου: Η Έδεσσα και η περιοχή της. Ιστορία και πολιτισμός. (Έδεσσα 4, 5 και 6 Δεκεμβρίου 1992). Ανάτυπο (επιμέλεια: Γ. Κιουτούτσκας), Έδεσσα: τυπογραφείο Στεφ. Βαγουρδή, 1995 καθώς και Πορτρέτο του Μακεδονομάχου Ιωάννη Κ. Τσίτσικα στο: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ). 

(9) Μπαγανάς Γιώργος, ό.π., σ. 20-21. 

(10) Ισμυρλιάδου Αδέλα, Κοριτσά: Εκπαίδευση-Ευεργέτες-Οικονομία, 1850- 1908, εκδ. Αδελφών Κυριακίδη α.ε, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 37, 40. 

(11) π. Καρακίτσιος Ελευθέριος Απ., Ο ελληνισμός στην μητροπολιτική περιφέρεια Κορυτσάς, Διδακτορική διατριβή (Α.Π.Θ., Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας), Θεσσαλονίκη 2010, σ. 126. 

(12) Μπαγανάς Γιώργος, ό.π., σ. 176. 

(13) Μπρούμπα Νίκη, Δασκάλες στο μακεδονικό αγώνα και η προσφορά τους. Διπλωματική εργασία (Α.Π.Θ., Τμ. Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας), Θεσσαλονίκη 2015, σ. 63. 

(14) βλ. Ατσαβέ Παναγιώτα, Λιλή Βλάχου. Μια μεγάλη μορφή τού Μακεδονικού Αγώνα, history.arsakeio.gr.